पाण्यातील वाघाच्या व्यथा...

आनंदा बॅनर्जी

अनुवाद- परिक्षित सूर्यवंशी

सुवर्ण महाशिर (Tor putitora), फोटो सौजन्य – श्री मिस्टी धिल्लन

ब्रिटिशांनी ‘सुवर्ण महाशिर’ या गोड्यापाण्यातील माशाला “पाण्यातील वाघ” अशी उपमा दिली. एक सर्वोत्कृष्ट ‘स्पोर्ट फिश’ आणि जगातील एक अप्रतिम प्रजाती असलेला हा मासा आज आपल्या अस्तित्वाची लढाई लढत आहे.

ब्रिटिशांनी सुवर्ण महाशिर (Tor Putitora) या गोड्यापाण्यातील माशाला ‘पाण्यातील वाघ’ अशी उपमा दिली आहे. याचे कारण म्हणजे हा मासा अतिशय खेळकर असून कुठल्याही अँगलर्सच्या नाकी नऊ आणण्याची यात ताकद आहे. हा भारतातील सर्वांत मोठा ‘स्पोर्ट फिश’ म्हणून ओळखला जातो. इंद्रावे सिंग मान, वय ६७ वर्षे, हे दिल्लीतील एक नावाजलेले अँगलर आहेत. ते वयाच्या पाचव्या वर्षापासून अँगलिंग (हुक आणि दोरीच्या मदतीने मासे पकडण्याचा एक खेळ) करत आहेत. १९९५ मध्ये हिमाचल प्रदेशात झालेल्या स्पर्धेत अँगलिंगमध्ये आतापर्यंतचा सर्वात मोठा ‘ट्राऊट मासा’ पकडण्याचा विक्रमही त्यांच्याच नावावर आहे. त्यांच्या मते “सुवर्ण महाशिर हा मासा एकदा हुक मध्ये अडकला की खूप दमछाक करायला लावतो, तरीही त्याला पकडण्यात जी मजा येते ती इतर माशांना पकडण्यात येत नाही.”

एकूणच महाशिरची सध्यस्थिती मात्र निराशाजनक आहे. डब्ल्यूडब्ल्यूएफ इंडियाचे सरचिटणीस आणि सीईओ असलेले रविसिंग म्हणतात, “नेटिंगद्वारे होणारी अविवेकी मासेमारी, सुरुंग लावून केली जाणारी बेकायदेशीर मासेमारी, पाण्याच्या प्रवाहात विषारी द्रव्ये मिसळणे आणि सिंचनासाठी त्यांचा मार्ग बदलणे (या गोष्टींचा महाशिरच्या अंडी घालण्याच्या प्रक्रियेवर विपरीत परिणाम होतो), अशा कारणांमुळे माशाच्या या प्रजातीचा मोठ्या प्रमाणावर नाश होत आहे.”

अशा प्रकारच्या माश्यांना व त्यांच्या अधिवासांना संरक्षण देण्याच्या दृष्टीने इको ‘फ्रेंडली अँगलिंग’ हा एक नाविन्यपूर्ण उपाय समजला जातो. कारण यात स्थानिक लोकांच्या मदतीने हा मासा पकडून त्याचे वजन करून पुन्हा पूर्ववत त्याला पाण्यात सोडले जाते. यात मासा मरत नाही व अँगलर्सना आनंद प्राप्त होतो. यात अँगलिंगसाठी काही किलोमीटर पर्यंतचे नदीचे पात्र काही काही मीटर्सच्या छोट्या-छोट्या बिट्स मध्ये विभागले जाते. प्रत्येक बीटच्या संरक्षणाची जबाबदारी स्थानिक लोकांमध्ये वाटून देण्यात येते. यामुळे त्यांना अर्थप्राप्ती होते.

महाशिर हे आपल्या मोठ्या आणि चमकदार खवल्यांसाठी प्रसिद्ध आहेत.  ते बऱ्यापैकी मोठा आकार आणि वजन प्राप्त करू शकतात. गोड्या पाण्यातील माशांमध्ये कल्ल्याचे शरीराशी असलेले प्रमाण सर्वाधिक असलेल्या महाशिरचा त्याच्या शक्ती आणि सौंदर्यामुळे खूप आदर केला जातो. गोड्या पाण्यातील इतर कोणत्याही माशापेक्षा सुंदर असे मन मोहून टाकणारे याचे चमकदार खवले जणू सप्तरंगांची उधळण करत असतात. रॉड आणि लाईनद्वारे पकडल्या गेलेल्या सर्वांत मोठ्या दोन महाशिरपैंकी एक ११९ पौंड (५४ किलो) चा होता जो कर्नल जे.एस. रिवेट-कार्नेक यांनी २९ डिसेंबर १९१९ रोजी पकडला होता आणि दुसरा १२० पौंडचा होता जो जे.डब्ल्यू. वेन इंगेन यांनी २२ मार्च १९४६ रोजी पकडला होता.  

जेथे तापमान ५^०से ते २५^०से दरम्यान असते अशा स्वच्छ प्रवाहांमध्ये ही प्रजाती आढळून येते. महाशिर हे हिमालयाच्या पायथ्याशी असणाऱ्या टेकड्यांवरील सिंधू, गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा या नद्यांच्या खोऱ्यात राहतात. याचबरोबर ते दक्षिणेतील कावेरी नदीतही आढळून येतात.

असे असतांनाही, महाशिर हे भारतातील त्या सहा स्पोर्ट फिश प्रजातींपैकी एक आहेत ज्यांच्यावर अधिवास विनाश, पायाभूत सुविधा विकासाच्या नावाने होणारा मानवी हस्तक्षेप, बेकायदेशीर शिकारी आणि गैरकायदेशीर मासेमारी यांचा विपरीत परिणाम होत आहे.

सामान्यपणे, लोकांना महाशिरच्या तीन प्रजाती माहित आहेत. उत्तर आणि ईशान्य भारतात आढळून येणारे लोकप्रिय सुवर्ण महाशिर, दक्षिण भारतात आढळून येणारे हम्पबॅक (Hypselobarbus mussullah) आणि डेक्कन महाशिर (Tor khudree). संपूर्ण जगात महाशिरच्या ४७ प्रजातींची नोंद झालेली आहे त्यांपैकी १५ भारतात आढळून येतात.

डेक्कन महाशिर (Tor khudree), फोटो सौजन्य – श्री विद्याधर अटकोरे

दख्खन चा म्हणून ‘डेक्कन’. ही माशाची एक सुंदर प्रजाती आहे परंतु निसर्गाचा फारसा विचार न करता आखले गेलेले विकास प्रकल्प आणि इतरही काही कारणांमुळे आज मोठ्या संकटात सापडली आहे.  

१८२२ साली स्कोटीश चिकित्सक आणि निसर्गवैज्ञानिक फ्रान्सिस बुचनान हेमिल्टन यांनी सर्वप्रथम विज्ञानाला महाशिरची ओळख करून दिली परंतु १८३३ मध्ये ओरिएन्टेड स्पोर्टिंग मेगॅझीन मध्ये आलेल्या लेखानंतरच महाशिरला खरी प्रसिद्धी मिळाली. काही निसर्गवैज्ञानिकांच्या मते महाशिर हा शब्द इंडो-पर्शियन आहे. ज्याचा अर्थ मही (मासा) आणि शेर (वाघ) किंवा माशांमधला वाघ असा होतो. (किंवा शरीराच्या एकूण रुंदीपेक्षा डोक्याची रुंदी बरीच मोठी असते म्हणूनही ‘महाशिर’ - महा=मोठा आणि शिर=डोके - हे नाव पडले असावे असेही मानले जाते) “आपल्या पूर्वजांच्या आत्म्यास शांती मिळावी महणून प्रयत्नशील ब्राह्मण आणि वनांत वास्तव्य करणारे संत याचा आवडता मासा” म्हणून महाशिरचा उल्लेख वैदिक ग्रंथांत आढळून येतो. 

महाशिर हे शुद्ध आणि स्वच्छ नदीच्या पात्रातच आढळून येतात. यात होणारा थोडासाही बदल त्यांच्यासाठी घातक ठरू शकतो. असे म्हटले जाते कि पाण्याच्या तापमानाचा त्यांच्या विकासदर, वृद्धी, दीर्घायुष्य आणि आकारावर परिणाम होतो. याबाबतीत सुवर्ण महाशिरसाठी परिस्थिती फारशी अनुकूल नाही. भारतातील महाशिर संरक्षणावरील डब्ल्यूडब्ल्यूएफ इंडियाचा एक अहवाल ही गोष्ट खालीलप्रमाणे नमूद करतो, “मानवी क्रियाकलापांची शिक्षा या माशांना भोगावी लागत आहे. धरणांचे बांधकाम, दुष्काळ किंवा महापूर यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींमुळे नद्या आटणे, त्यांचा मार्ग बदलणे, माशांच्या अधिवासात बदल होणे या गोष्टींचा महाशिरवर खूपच गंभीर परिणाम होत आहे.” 

१९५० मध्ये परिस्थिती इतकी वाईट नव्हती, त्यावेळी मान यांचे कुटुंब हरिद्वार आणि ऋषिकेश यांच्या मध्ये असलेल्या, सोंग आणि गंगा या नद्यांच्या संगमावर वसलेल्या राईवाला या गावाला वारंवार भेट देत असत.

मान म्हणतात, “त्यावेळी गंगा माशांनी भरलेली आणि एकदम स्वच्छ होती. तिच्यातील पाणी इतके स्वच्छ आणि नितळ होते कि मासे पकडण्यासाठी पावसामुळे ते थोडेसे गढूळ होण्याची वाट पहावी लागत असे अन्यथा मासे आमिष खायला येत नसत.” ते आपले वडील शिविंदर पाल सिंग मान, सध्या वय ९३ वर्षे, आणि स्वर्गीय काका राजदेव सिंग अकोई यांच्याबद्दलची आठवण सांगतात, कसे ते तासंतासाच्या लढाईनंतर महाशिरला हरवून, पकडून मग त्याला पाण्यात परत सोडत असत.

आपल्या आठवणीत ते पुढे सांगतात, एकदा एका ६५ पौंडाच्या (२९ किलो) माशाशी रंगलेली लढत चक्क ३ तासांहून जास्त वेळ चालली. आपल्या काळात मान यांनी अनेक “४० पौंडी” पकडले आहेत, आज तिशीच्या जवळ असलेली त्यांची मुले मेहर आणि शिव आपल्या आधुनिक रोड्स आणि रील्ससह “१० पौंडी” ही पकडू शकत नाहीत. “नदीत आता माशेच नाहीत. राईवाला हे आता एक खूप वर्दळीचे शहर झाले आहे. येथील संपूर्ण परिसंस्था ही ओळखू येण्यापलीकडे बदलली आहे.”

महाशिरला जिवंत राहण्यासाठी टेकड्यांवरील प्रवाहातील शुद्ध नैसर्गिक पाण्याची आवश्यकता असते यामुळे ते परिसंस्थेच्या आरोग्याचे सूचक मानले जातात. तज्ञांच्या मते गेल्या काही दशकांत महाशिरच्या संख्येत झालेल्या ऱ्हासमुळे हे सिद्ध होते की पाण्यातील वातावरणात झालेल्या बदलांना ते सहन करू शकत नाहीत.

वीरभद्र आणि भीमगोडा बंधाऱ्यांनी, जे गंगा नदीच्या (ऋषिकेश ते हरिद्वार दरम्यान) १४ किमीच्या पात्रात बांधले गेले आहेत, महाशिरच्या अधिवासाला तुकड्यांमध्ये विभागून त्यांचे खूप मोठे नुकसान केले आहे. हे बंधारे माशांच्या वार्षिक स्थलांतरात अडथळा आणतात. ते त्यांना अंडी घालण्याच्या आणि पिल्लांच्या पालनपोषणाच्या जागांकडे जाण्यास मज्जाव करतात. राष्ट्रीय मत्स्यवयवसाय विकास मंडळाचे (NFDB) वरिष्ठ मत्स्य वैज्ञानिक, शशांक ओगले म्हणतात, “धरणे आणि बंधारे यांचे नदीतील माशांवर होणारे दुष्परिणाम कमी करण्यासाठी आजपर्यंत कोणतेच प्रयत्न केले गेलेले नाहीत.”

उत्तराखंडमधील हेमावती नंदन बहुगुणा (एचएनबी) गढवाल विद्यापीठाचे वैज्ञानिक, प्रकाश नौटियाल म्हणतात, “दरवर्षी गाळ काढण्यासाठी साठी जेव्हा चिल्ला कालवा आणि गंगा नदीचे पूर्व व पश्चिम कालवे बंद केले जातात तेव्हा सुवर्ण महाशिरच्या संख्येत खूप मोठी घट होते.”

अँगलिंगच्या दोन लोकप्रिय पद्धती आहेत. स्पिन फिशिंग आणि फ्लाय फिशिंग. अँगलिंग शौकिनांच्या मते रॉडद्वारे महाशिर पकडण्यासाठी मोठे कौशल्य, तंत्र, अभ्यास आणि खूप साऱ्या संयमाची आवश्यकता आहे. मासा पूर्णपणे थकून शरणागती पत्करेपर्यंत त्याला खेळवणे हे यातील आव्हान आहे. गळाला अडकल्यानंतर सुवर्ण महाशिर पाण्याच्या वेगाचा उपयोग करण्यासाठी प्रवाहाच्या मधोमध जातो आणि प्रवाहाच्या दिशेने पोहायला लागतो.

अशावेळी अँगलर रॉड वर उचलतो आणि त्याला मागे ओढून रीळवर दोरा गुंडाळायला सुरुवात करतो. यातील युक्ती मासा पोहून पोहून स्वतःला थकवत नाही तोपर्यंत पुरेशी दोरी सोडत राहण्यातही आहे. जर दोरी संपली तर मग मासा प्रवाहाच्या दिशेने नेईल तिकडे जाण्याशिवाय कोणताच पर्याय उरत नाही. मान म्हणतात, “या खेळात किती हूक्स, रॉड्स, स्पूनस् आणि ल्युअर्स तुटले याचा काही हिशेबच नाही.”

मान यांचा कावेरी नदीत हा खेळ खेळण्याचा अनुभव मात्र वेगळा आहे. येथे हम्पबॅक(Hypselobarbus mussullah) आणि डेक्कन महाशिर (Tor khudree)  हे मोठे मासे आहेत, त्यांचे वजन ६० पौंडांपेक्षाही जास्त असते परंतु ते सुवर्ण महाशिरसारखे लढवय्ये नसतात.

आमिष धरता क्षणीच हम्पबॅक(Hypselobarbus mussullah) आणि डेक्कन महाशिर (Tor khudree) सूर मारून नदीच्या मध्यभागी जाऊन बसतात. या माशांना डिवचून थकवण्यासाठी उत्तर भारतात वापरले जातात त्यापेक्षा खूप मोठ्या रॉड्स आणि रील्सची आवश्यकता असते. येथील दुसरे आव्हान म्हणजे हिमालयातील नद्यांमधल्या गोल दगडांऐवजी येथे असलेले तीक्ष्ण ग्रेनाईटचे खडक जे दोरी कापून टाकतात.

अँगलिंगची अत्यंत आवड आणि वाईल्ड लाईफ इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाचे माजी अधिष्ठाता असलेले डॉ.ए.जे.टी. जॉनसिंग यांना असा विश्वास वाटतो की, लोकसमुहाधारित “कॅच एन्ड रिलीज” कार्यक्रमाला प्रोत्साहन दिल्यास महाशिर संरक्षणात खूप मोठी मदत होईल. या कार्यक्रमाचा स्थानिक लोक, महाशिर तसेच त्याचा अधिवास यांना फायदा होईल. डॉ.जॉनसिंग म्हणतात, “वर्तमानात या प्रजातीच्या संरक्षणासाठी कायद्याची कोणतीच तरतूद नाही. यामुळे हा मासा जास्तच असुरक्षित झाला आहे.”

२००४ मध्ये एन्व्हायर्नमेंट एन्ड अँगलर्स असोसिएशन, वन विभाग आणि उत्तराखंड वन विकास महामंडळ यांच्यात झालेल्या त्रिपक्षीय करारानुसार कॉर्बेट व्याघ्र अभयारण्याच्या बफर झोनमध्ये सुरु करण्यात आलेल्या लोकसमूहाधारित रामगंगा महाशिर संरक्षण प्रकल्पामुळे या माशाचे संरक्षण झाले आणि कमीत कमी पाच गावांना अँगलिंगमुळे आर्थिक लाभही झाला. परंतु सरकारच्या किचकट नियमांमुळे हा कार्यक्रम बंद पडला. तज्ञांच्या मते हे सहज टाळता आले असते.

उत्तराखंडचे निवृत्त भारतीय वन सेवा (IFS) अधिकारी श्री ए.एस. नेगी म्हणतात, “एन्व्हायर्नमेंट एन्ड अँगलर्स असोसिएशनद्वारे दिल्या जाणाऱ्या परिणामकारक संरक्षणामुळे संपूर्ण जगातून मोठ्या प्रमाणावर अँगलर्स रामगंगा नदीकडे आकर्षित झाले होते. श्री मिस्टी धिल्लन यांनी पहिल्यांदाच सुवर्ण महाशिरवर फ्लाय फिशिंगला प्रोत्साहन दिले आणि या ठिकाणाला त्यांनी जगातील सर्वोत्कृष्ट फ्लाय फिशिंग ठिकाणांपैकी एक बनवले. २०११-१२ मध्ये वन विभागाने २,२६,०००/- रुपयांचा महसूल कमावला आणि याच काळात दोन इको डेव्हलपमेंट कमिटींनी २३,३००/- रुपये कमावले.”

दक्षिणेत शिवासमुद्रम ते होगेनक्कल धबधबा या दरम्यानच्या कावेरी नदीच्या ४० किमीच्या पात्रात अँगलिंगने स्थानिक लोक आणि महाशिर यांचा फायदा करवून दिला आहे. अनेकजण म्हणतात, ज्यात अजूनही ५० किलो आणि त्यापेक्षा जास्त वजनाचे महाशिर आहेत असा हा या नदीचा एकमेव पट्टा आहे.

डॉ.जॉनसिंग म्हणतात, “हा कार्यक्रम म्हणजे पर्यावरणीय पर्यटनाचे एक आदर्श उदाहरण होते. “कॅच एन्ड रिलीज” अँगलिंग शिबिरांमधून मिळालेल्या पैशातून स्थानिक मासेमार आणि पूर्वी जे बेकायदेशीररित्या माशांची शिकार करत होते अशा ४०-५० जणांना संरक्षक आणि मार्गदर्शक म्हणून रोजगार मिळाला होता. १९७२ मध्ये सुरु झालेले अँगलिंगचे उपक्रम २०१० पर्यंत सुरु होते. दुर्दैवाने, २०१० मध्ये एका न्यायालयीन खटल्यामुळे हा कार्यक्रम बंद पडला.” ते पुढे म्हणाले, “जर अँगलिंगला पुन्हा सुरुवात केली गेली नाही तर कावेरी लवकरच महाशिररहित होऊन जाईल. एका सर्वोत्कृष्ट स्पोर्ट फिशला देशातील या भागातून आपण कायमचे गमावून बसू.”

धिल्लन म्हणतात, “नद्यांच्या संरक्षणात कोणालाच स्वारस्य नाही. स्नोर्केल (पाण्यात श्वाश घेण्याची नळी) लावून तुम्ही जेव्हा नदीच्या तळाशी पाहाल तेव्हा तुम्हाला तेथील विनाश दिसेल. नदीचे तळ हे भूसुरुंगांनी पडलेल्या पांढऱ्या डागांनी आच्छादलेले दिसेल. वन विभागाने फिशिंग बिट्स बंद केल्यामुळे रामगंगामध्ये बेकायदेशीर मासेमारीला पुन्हा उधाण आले आहे.”

गोड्यापाण्यातील माशांचे वैविध्य आणि वातावरण बदलांचा तसेच धरणे आणि बंधारे यांचा माशांवर होणारा परिणाम यात डॉक्टरेट करत असलेले श्री विद्याधर अटकोरे यांच्या मते, आज सुवर्ण महाशिरची भरभराट रामगंगा नदीच्या आणि तिच्या उपनद्यांच्या फक्त त्याच पट्ट्यात होत आहे जो कॉर्बेट व्याघ्र प्रकल्पाच्या अतिसुरक्षित भागातून वाहतो.

जिम कॉर्बेट यांचे तर महाशिरने मन मोहून घेतले होते, त्याबद्दल त्यांनी खूप लिहिले आहे. आपल्या Man-eaters of Kumaon (कुमाऊचे नरभक्षक) या पुस्तकात ते महाशिरला “माझ्या स्वप्नातील मासा” असे म्हणतात.

महाशिरच्या संख्येत धोकादायकप्रमाणात होणाऱ्या ऱ्हासाकडे पाहून तज्ञमंडळी, महाशिरची देशातील व्याप्ती विचारात घेता त्याला भारताचा गोड्या पाण्यातील ‘राष्ट्रीय मासा’ घोषित केले जावे असे सुचवतात. या गोष्टीला पुष्टी देतांनाच डॉ.जॉनसिंग म्हणतात महाशिरचे अधिवास हे वन विभागाच्या नियंत्रणात असल्यामुळे सर्वच स्तरावरील वन अधिकाऱ्यांना महाशिरला वाचविण्यासाठी शिक्षण, प्रशिक्षण आणि प्रोत्साहन दिले जावे.

अँगलिंगचे शौकीन आणि संरक्षणात रुची असलेल्यांच्या मते, व्याघ्र संरक्षण प्रकल्पाच्या धर्तीवर महाशिर संरक्षण प्रकल्पाची आज नितांत गरज आहे. त्यांचा तर्क आहे की, महाशिर हा नदीतील वाघ आहे म्हणून त्याचे संरक्षण केले गेले तर त्यामुळे इतर माशांचेही संरक्षण होईल आणि नद्याही स्वच्छ आणि शुद्ध राहण्यास काही प्रमाणात का होईना मदत होईल.

डेक्कन महाशिर भारताच्या तीव्रवाही नद्यांमध्ये आढळून येणारा डेक्कन महाशिर (Tor khudree) हा एक गोड्यापाण्यातील मासा आहे. भारतातील मोठ्या सपोर्ट फिश मध्ये याची गणना केली जाते. इंटरनेशनल युनियन फॉर कन्झर्वेशन ऑफ नेचरने (IUCN) या माशाचा सामावेश ‘धोकादायक स्थितीत असलेल्या प्रजाती’ (Endangered species) या गटात केलेला आहे. विविध कारणांनी या माशांच्या संख्येत गेल्या केवळ दहा वर्षांत ६० टक्क्याहून अधिक घट झाली आहे. यातील प्रमुख कारण अंधाधुंद मासेमारी हे आहे. पश्चिम घाटात प्रामुख्याने आढळून येणाऱ्या या माशांची संख्या झपाट्याने कमी होत चालली आहे. १९८० मध्ये जसे पूर्ण वाढ झालेले महाशिर सापडत होते तसे आता सापडत नाहीत आता फक्त कधीतरी लहान आकाराचे महाशिर सापडतात असे येथील मासेमार म्हणतात. केरळ मधील नद्या आणि धरणांमध्ये मासेमारीसाठी भूसुरुंग लावण्यासारख्या विध्वंसक आणि बेकायदेशीर पद्धतींचा सर्रास वापर केला जातो. त्रावणकोर कोचीन फिशरीज अ‌‍‍ॅक्ट १९५० (भारत सरकार, भारत) अंतर्गत भूसुरुंगाद्वारे मासेमारी करण्यास बंदी घालण्यात आली आहे परंतु या कायद्याची अंमलबजावणी होत नसल्यामुळे अशाप्रकारची बेकायदेशीर मासेमारी येथील अगदी अभयारण्याच्या सुरक्षित भागातही सुरूच आहे. डेक्कन महाशिर (Tor khudree), फोटो सौजन्य – श्री विद्याधर अटकोरे ‘डेक्कन महाशिर’ पश्चिम घाटात प्रामुख्याने आढळून येतो. तेथील नद्यांवर बांधल्या गेलेल्या धरणांचा आणि बंधाऱ्यांचा याच्या प्रजननावर आणि संख्यावाढीवर विपरीत परिणाम होत आहे. या प्रजातीला असणारा दुसरा मोठा धोका म्हणजे माशाच्या मुळच्या नसलेल्या प्रजातींचे आक्रमण. डेक्कन महाशिरच्या प्रमुख अधिवासांपैकी एक असलेल्या दक्षिण पश्चिम घाटातील पेरियार धरणात इतर नवीन माशांच्या प्रजाती सोडल्यामुळे ते यांना धोका निर्माण करत आहेत. अधिवासातील बदल आणि पश्चिम घाटातील वरच्या भागातील नद्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर विषारी द्रव्ये सोडले जाऊन त्यांच्यात झालेल्या प्रदुषणाचाही या माशावर खूपच विपरीत परिणाम होत आहे. डेक्कन महाशिरच्या ऱ्हासाचे आणखी एक कारण म्हणजे पश्चिम घाटातील नद्यांवर बांधली गेलेली अनेक धरणे. अंडी घालण्यासाठी महाशिर हे नदीच्या वरच्या भागाकडे स्थलांतर करतात परंतु धरण आणि बंधाऱ्यामुळे त्यांच्या स्थलांतरास अडथळा निर्माण होतो. त्यांच्या अंडी घालण्याच्या प्रक्रियेवर याचा विपरीत परिणाम होऊन त्यांची संख्या मर्यादित राहते. नोट : या लेखाला वैज्ञानिक आधार प्राप्त करून दिल्याबद्दल आणि डेक्कन महाशिर चे फोटोग्राफ्स उपलब्ध करून दिल्याबद्दल श्री विद्याधर अटकोरे यांचे अत्यंत आभारी आहोत. - परिक्षीत सूर्यवंशी

परीक्षित सूर्यवंशी

suryavanshipd@gmail.com

===========================

कॉर्बेटची हाक...

आनंदा बॅनर्जी
अनुवाद- परिक्षित सूर्यवंशी
फोटोग्राफ्स – आनंदा बॅनर्जी

वसंत ऋतू सुरु झाला कि रामगंगा नदी मागे सरकायला लागते आणि ढिकालाचा गवताळ प्रदेश प्रकट होतो.

वसंत ऋतू सुरु झाला कि रामगंगा नदी मागे सरकायला लागते आणि ढिकालाचा गवताळ प्रदेश प्रकट होतो. एप्रिल आणि मे मध्ये ढिकालात हत्ती ३०-६० च्या कळपांत दिसून येतात. ढिकाला उत्तराखंडच्या जिम कॉर्बेट या राष्ट्रीय उद्यानातील सर्वात मोठा गवताळ प्रदेश आहे

वसंत ऋतूच्या आगमनासह नवीन गवत वाढायला लागते, रामगंगा नदी मागे सरकायला लागली की ती ढिकाला चौरला प्रकट करते. ढिकाला चौर हा उत्तराखंडच्या जिम कॉर्बेट या राष्ट्रीय उद्यानातील सर्वात मोठा गवताळ प्रदेश आहे. स्थानिक भाषेत चौर म्हणजे गवताळ प्रदेश.

एक-दोन जंगली वाघ बघण्यासाठी धडपडणाऱ्या निर्भय प्रवाशांना आणि वन्यजीवन जाणून घेण्यासाठी उत्साही असणाऱ्यांना हे उद्यान एखाद्या लोहचुंबकाप्रमाणे आकर्षित करते. प्रत्येक सिझनमध्ये कॉर्बेट उद्यानाला १,००,००० पेक्षा जास्त प्रवासी जरी भेट देत असले तरी त्यांपैकी फक्त काही हजारच ढिकालाला जातात. जे उद्यानाच्या मुख्य द्वारापासून केवळ एका तासाच्या अंतरावर आहे. याचे एक कारण म्हणजे ढिकालातील गेस्टहाउसेस ही मर्यादित आणि साधारण आहेत आणि दुसरे कारण म्हणजे बऱ्याच जणांना याची मोहिनी माहीतच नाही. 

एप्रिल आणि मे महिन्यात येथील गवत सोनेरी होते जे जंगलातील एशियन हत्तींना आकर्षित करते. कोणत्याही वेळी, ३०-६० च्या कळपांत, १०० च्या वर हत्ती या उंच गवतातून सफारी करतांना पाहिले जाऊ शकतात. ते येथे मनसोक्त चरतात आणि आपापल्यात तसेच इतर कळपांत मिसळतात. यासाठी ते अत्यंत हळू आवाजात गुरगुरतात(Low Frequency Rumblings)-हे गुरगुरणे आवाजाच्या वेगापेक्षाही कमी वेगाने जाणारे असते व ते जमिनीतून जाते.  

मोठे हत्ती हे लहानग्यांच्या सुरक्षेच्या बाबतीत अत्यंत दक्ष असतात

मादी हत्ती आणि नर हत्ती यांचे सामाजिक जीवन हे अत्यंत भिन्न स्वरूपाचे असते. मादी हत्तींणी या कुटुंबातील आई, मुली, बहिणी, मावश्या इत्यादींनी घट्ट बांधलेल्या गटांत राहतात. या गटाचे नेतृत्व सर्वात वयस्क मादी किंवा सर्वात बलवान मादी करते. 

मस्त असतांना नर हत्ती त्याच्या समोर येणाऱ्या कोणत्याही नराशी भांडतो

याविरुद्ध प्रौढ हत्ती हे बहुतेकदा एकाकी जीवन जगतात आणि आपला जास्तीत जास्त वेळ आपले वर्चस्व सिद्ध करण्यासाठी भांडण्यात घालवतात. सर्वात प्रबळ नरच मादींशी समागम करू शकतात. हत्तींच्या समागमाचा काही विशिष्ट कालावधी नसला तरी त्यंच्या मिलनाचे दुर्मिळ दृश्य पाहण्यासाठी एप्रिल आणि मे हे सर्वात चांगले महिने आहेत कारण मॉन्सून मध्ये जूनमध्य ते ऑक्टोबर पर्यंत ढिकाला बंद असते.

नर हत्ती जेव्हा 'मस्त' होतात तेव्हा त्यांच्या डोक्याच्या बाजूला असलेल्या ग्रंथीमधून एक जाड द्रव पदार्थ स्त्रवतो, याद्वारे ते ओळखले जाऊ शकतात

नर हत्ती जेव्हा 'मस्त' होतात तेव्हा त्यांच्या डोक्याच्या बाजूला असलेल्या ग्रंथीमधून डांबरासारखा द्रव पदार्थ स्त्रवतो. यावेळी असा हत्ती त्याच्यासमोर येणाऱ्या कोणत्याही नराशी भांडतो आणि त्याचा जास्तीत जास्त वेळ मादी कळपांच्या मागे पुढे  घुटमळण्यात घालवतो. मोठे हत्ती हे लहानग्यांच्या सुरक्षेच्या बाबतीत अत्यंत सावध असतात. अगदी एखादा रोड किंवा नदी ओलांडतांनाही लहानांना मोठे हत्ती आपल्या संरक्षणात नेतात. धोक्याची थोडीही जाणीव होताच हत्तींचा कळप प्रवाशी वाहनांवरही धावून जातो. 

धोक्याची जाणीव होताच हत्ती प्रवाशी वाहनांवर धावून जातात

येथील आणखी एक प्रेक्षणीय दृश्य म्हणजे नदी किनाऱ्यावरील धुळीचे स्नान. नदीत बुडी मारून वर आल्यानंतर हत्ती स्वतःच्या अंगावर संरक्षण कवच म्हणून धूळ माखतात. ती सनस्क्रीन सारखे काम करते आणि लहान लहान किड्यांना दूर ठेवते.

मादी एशियन हत्तीणींना सहसा सुळे नसतात आणि असलेच तर ते खूप लहान असतात

गेल्यावेळी मी जेव्हा ढिकालाला गेलो होतो तेव्हा एक मोठा सुळ्यावाला हत्ती सरळ  माझ्या जीपकडेच यायला लागला. ती नदीच्या जवळच उभी केलेली होती. तो इतक्या जवळ होता की मला स्वस्थ राहणे कठीण झाले होते परंतु तरीही मी किंचितही हालचाल केली नाही. थोडीशी हालचालही त्या हत्तीच्या आक्रमणाला निमंत्रण देऊ शकली असती. तो थोड्याशा अंतरावर पाण्यातच थांबला आणि आपल्या अंगावर आपल्या सोंढीने पाण्याचे फवारे मारू लागला. एखाद्या जंगली सुळ्यावाल्या हत्तीच्या एवढ्या जवळ मी कधीच आलेलो नव्हतो. मी इतका भारावून गेलो होतो कि त्याचा फोटो काढायचेही मी विसरून गेलो. या महाकाय प्राण्यांना पाहायला मिळणे म्हणजे एक अलभ्य लाभ आहे. मी जसे जसे दरवर्षी ढिकालाला  जातो तशी तशी माझी आणखी पाहण्याची आणि शिकण्याची जिज्ञासा वाढतच चालली आहे. 

===========================

First Published

In English: Mint, 

http://www.livemint.com/Politics/vQXnInBi8tTSsmADRRrPiP/Trunk-calls-to-Corbett.html

In Marathi: Apala Paryavaran,

http://paryavaran.org/sep/sep/index.html#/26

अनुवाद

परीक्षित सूर्यवंशी

suryavanshipd@gmail.com

अमृतमहल!

जाह्नवी पाई
अनुवाद- परिक्षित सूर्यवंशी

फोटोग्राफ्स – जाह्नवी पाई

अमृतमहल लिंगडहाळी कावलमध्ये चरातांना. या जातीच्या गुरांसाठी कुरण राखीव ठेवले जाते त्याला कावल असे म्हणतात. तेथे इतर जातीची गुरे व इतर पाळीव प्राण्यांना चरण्यास बंदी असते.

एकेकाळी राजाश्रय लाभलेली, अमृतमहल या जातीची गुरे आजही ग्रामीण कर्नाटकाच्या अनेक भागात खूप मौल्यवान मानली जातात. गुरांची ही जात आणि ती ज्यावर अवलंबून आहे तो गवताळ प्रदेश दोहोंचेही भविष्य मोठ्या संकटात आहे

बेंगलोरपासून जवळपास १५० कि.मी. अंतरावर, तुमकूर जिल्ह्यात कोनेहळ्ळि नावाचे एक साधारणसे गाव आहे. याठिकाणी ११ जानेवारीला डिपार्टमेंट ऑफ एनिमल हसबंडरी एन्ड व्हेटरिनरी सर्विसेस यांच्याकडून एका असामान्य प्रजातीच्या गुरांचा लिलाव करण्यात आला. वासरांची पहिली जोडीच १,२०,१५०/- रुपयांना विकली गेली ही गोष्टच या प्रजातीबद्दल भरपूर काही सांगून जाते. अमृतमहल म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या, आपल्या नावाला साजेश्या या ऐश्वर्यपूर्ण प्रजातीला ग्रामीण कर्नाटकातील अनेक भागांमध्ये मोठा सन्मान दिला जातो.

पूर्वीच्या काळात अमृतमहलच्या प्रजोत्पादनाच्या ज्या विशिष्ठ पद्धती रूढ होत्या त्यामुळे आपोआपच ते ज्या गवताळ प्रदेशावर आपल्या चाऱ्यासाठी अवलंबून असत त्याचेही संरक्षण होत असे. गुंतागुंतीची ही व्यवस्था आज अनेक कारणांमुळे लोप पावत चालली आहे. गुरांच्या या प्रजातीला वाचविण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावणाऱ्या जैवविविधतेने नटलेल्या या गवताळ प्रदेशाचे संरक्षण करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

अमृतमहलला पूर्वी राजाश्रय प्राप्त होता, विशेषतः विजयनगरचे राजे, वोडेयर आणि नंतर टिपू सुलतानकडून. या जातीचे मोल हे तिच्या वेग, सहनशक्ती, ताकद आणि निश्चलनिष्ठा या गुणांमुळे होते. या जातीचे बैल हे युद्धात पुढच्या फळीत संरक्षक म्हणून आणि खडबडीत रस्ते तसेच अवघड प्रदेशांमधून सैन्याची अवजड शस्त्रे वाहून नेण्यासाठी वापरले जात असत. त्यांची ताकद आणि दुष्काळाला तोंड देण्याची त्यांची क्षमता यांमुळे ते कोरडवाहू शेतीतही तेवढेच उपयोगी पडत.

अमृतमहल जातीचा बैल हा अनोळखी लोकांशी लवकर मिसळत नाही आणि आपला मालक तसेच त्याच्या घरातील लोकांशीच एकनिष्ठ राहतो. त्यांच्या या एकनिष्ठतेमुळेच माणसे घरांपासून दूर असतांना त्यांना घराचे संरक्षण करण्यासाठी पहाऱ्यावर ठेवले जात असे. अमृतमहल गायीचे दुध ज्यांनी पिले आहे ते त्याची गोडी अगदी शपथेवर सांगतील. आजही असा विश्वास आहे कि ज्या घरी अमृतमहल आहे त्या घरी समृद्धी नांदते. मग असा एका प्राण्याचा, जो इतक्या भूमिका बजावू शकतो इतका सन्मान केला जावा यात काय आश्चर्य?

या जनावरांना चरण्यासाठी विशेष कुरणे राखीव ठेवली जातात त्यांना अमृतकावल म्हणतात. अमृतमहल जातीच्या गुरांना कोणताही रोग होऊ नये आणि त्यांचा इतर गुरांशी संबंध येऊन संकर होऊ नये म्हणून अमृतकावलमध्ये इतर जातीच्या गुरांना तसेच इतर पाळीव प्राण्यांना चरण्यास सक्त मनाई असते. प्रजोत्पादन प्रक्रियांच्या दृष्टीने विचार करता ही पद्धत राबविण्यामागे आणखी एक कारण आहे. या पद्धतीत काही गुरे ही प्रजोत्पादनासाठी मोठ्या कुरणात मोकळी सोडली जातात. त्यांची वासरेच फक्त दरवर्षी विकली जातात. माणसाळलेली नसल्यामुळे ही गुरे त्यांच्या अधीर, रानटी आणि बेलगाम स्वभावासाठी कुप्रसिद्ध असतात. यामुळे ती गुरे चारणारे आणि पाळीव प्राणी यांना इजा पोहचवू शकतात.

अमृतमहल कावल व्यवस्थापन

असा एक अंदाज आहे कि विजयनगर साम्राज्याच्या काळात कर्नाटकात कावलचा गवताळ प्रदेश हा जवळजवळ ४ लाख १५ हजार एकरांवर पसरलेला होता. चाऱ्याच्या उपलब्धतेनुसार मनसोक्त भटकत भटकत गुरे चारण्याची पद्धत त्याकाळी रूढ होती. कुरणाच्या व्यवस्थापनाचे कार्य हे सेर्वेगार आणि कावलगार यांच्याकडे सोपविलेले होते. त्या जमिनीवरील प्रशासकीय आणि न्यायिक अधिकारही त्यांना प्राप्त होते. कावलच्या बाबतीत कायदे मोडणाऱ्या आणि अतिक्रमण करणाऱ्यांवर ते कायदेशीर कार्यवाही करू शकत असत. भटकी गुरे आणि गुरे चारणारे यांच्या व्यावास्थापनाची जबाबदारीही यांच्यावरच होती. या लोकांनी कावलमध्ये गुरचराई, आग, अतिक्रमण आणि झाडे तोडण्यास प्रतिबंध करून अमृतमहलचे संरक्षण केले. कुरणातून शेण गोळा करण्यासही त्यांनी बंदी घातली होती कारण शेणामुळे कुराणाची गुणवत्ता वाढते असा त्यांचा विश्वास होता. परंतु हे सर्व करतांना जंगली जनावरांना मात्र कुठलाच त्रास दिला जात नव्हता.

आज ६ जिल्ह्यामधील ६२ गावांत कावलची २७,४६८ हेक्टर जमीन उरली आहे आणि ती कर्नाटक सरकारच्या मालकीची आहे. जुन्या पद्धती आणि वर्तमान कायदे यांच्या चमत्कारिक मिश्रणाने सध्याची व्यवस्थापन पद्धती ही अत्यंत गुंतागुंतीची झाली आहे. या जनावरांचे प्रजोत्पादन डिपार्टमेंट ऑफ एनिमल हसबंडरी एन्ड व्हेटरिनरी सर्विसेसने पूर्णपणे आपल्या ताब्यात घेतले आहे.

“डीस्ट्रीक्ट फोरेस्ट” म्हणून जाहीर करण्यात आलेले हे गवताळ प्रदेश कर्नाटक वन विभागाच्या अधिकार क्षेत्रात येतात. प्रत्यक्षात मात्र सेर्वेगार आणि कावलगार ही पदे आजही अस्तित्वात आहेत. कावलच्या व्यवस्थापनात ते सक्रियपणे सहभागी असतात. आता त्यांच्याकडे न्यायसंस्थेचे अधिकार नाहीत तरीही त्यांपैकी काहीजण (सगळे नाही) आजही कावलच्या जागेवर गावकऱ्यांकडून अतिक्रमण होऊ नये म्हणून नेहमीच प्रयत्नशील असतात. काही कावलमध्ये अजूनही पारंपारिक प्रजोत्पादन पद्धती पाळल्या जातात.
योगायोगाने झालेले संरक्षण

व्याव्स्थापनाच्या पारंपारिक पद्धतींमुळे या गवताळ प्रदेशांमध्ये जैवविविधतेचे संरक्षण झाले आहे. अमृतमहलला कुरण आणि त्याच्या प्रजोत्पादनासाठी अनुकूल परिस्थिती पुरविण्यासाठी या गवताळ प्रदेशांचे संरक्षण करणे महत्त्वाचे होते. यामुळे सेर्वेगार आणि कावलगार यांनी अनमोल अशा या गवताळ प्रदेशांचे आणि येथील जैवविविधतेचे मनोभावे संरक्षण केले. कावलच्या बऱ्याच जमिनीवर अजूनही काळवीट, लांडगा, तरस, कोल्हा, साळींदर इत्यादींसारख्या वन्य प्राण्याचा वावर आढळून येतो.

वन्यप्राण्यांच्या अनेक प्रजाती आढळून येणाऱ्या या गवताळ प्रदेशांच्या संरक्षणासाठी प्रयत्नशील असणाऱ्या मैत्रेया इन्स्टिट्यूट ऑफ एन्व्हायर्नमेंटल एन्ड रुरल स्टडीज या एका स्थानिक गैर-सरकारी संस्थेने (NGO) सप्टेंबर २०११ मध्ये कोनेहळ्ळित जैवविविधतेचे मूल्यमापन केले. यावेळी त्यांनी पक्ष्यांच्या ७० पेक्षा जास्त प्रजातींची नोंद केली यात बेब्लर्स, शोर्ट टोड-स्नेक ईगल, व्हाईट बेलिड मिनिव्हेट आणि स्टोन कर्ल्यू या प्रजातींचा समावेश आहे.

वर्तमानातील आव्हाने

ही व्यवस्था विविध समस्यांनी आज इतकी जर्जर झाली आहे कि अमृतमहल आणि त्याचे कावल दोहोंचेही भविष्य अंधकारमय होत चालले आहे. शेतीच्या सातत्याने होत असलेल्या यांत्रीकीकारणाने अमृतमहलच्या मागणीत मोठी घट झाली आहे. लिलावाच्या वेळी काही शेतकऱ्यांनी असाही दावा केला कि कुराणाचे चुकीचे व्यवस्थापन आणि प्रजोत्पादनाच्या निकृष्ठ पद्धती यांमुळे या जनावरांची गुणवत्ताही खालावली आहे.

कर्नाटक सरकारने चळ्ळाकेरे येथील उळ्ळाथीं कावल BARC ला देऊन टाकले. विजयनगर साम्राज्याच्या काळात ४ लाख १५ हजार एकरांवर पसरलेला गवताळ प्रदेश हा कावल म्हणून अमृतमहलसाठी राखीव होता.

या गवताळ प्रदेशांना लहान-सहान अतिक्रमणांपासून ते औद्योगिक विकासासाठी येथील जमिनीच्या मोठ्या प्रमाणातील वाटपापर्यंत अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे. झपाट्याने वाढणाऱ्या लॅन्टाना आणि प्रोपोसिस सारख्या वनस्पती या प्रदेशातील जैवविविधतेला धोका निर्माण करत आहेत. वन विभागाकडून राबविण्यात आलेल्या वनीकरण कार्यक्रमांनी येथील अधिवास मोठ्या प्रमाणावर बदलला आहे. बेकायदेशीर गुरचराई, अचानक लागणारी आग, वन्य प्राण्यांची बेकायदेशीर शिकार आणि वाळू उपसा हे काही इतर प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष धोके आहेत. या जमिनीचे खूप मोठे पट्टे हे “पडीक जमीन” म्हणून घोषित करून औद्योगिक विकासासाठी वाटण्यात आले. आताच चित्रदुर्गाच्या होळलकेरे तालुक्यातील गुंडेरी कावलची ६०० एकर जमीन KIADB ला देण्याचे प्रयत्न चालू होते.

वन्य प्राण्यांना कुरणात घुसून चरता येऊ नये म्हणून काही कावलनां कुंपण घातले आहे. पूर्वीच्या काळी ही संपूर्ण व्यवस्था सुस्थितीत ठेवण्यात कावलगार हे महत्त्वाची भूमिका बजावायचे.

१९५४ मध्ये सरकारने कावलचे व्यवस्थापन आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर कावलगारची पदवी ही केवळ औपचारिकतेपुरतीच राहिली. त्यांच्या सेवेसाठी त्यांना कुठलाच पगार दिला जात नाही. मोबदला म्हणून त्यांना पाच एकर शेतजमीन दिली जाते जिच्यावर ते फक्त अन्नधान्य आणि चाऱ्याचे उत्पादन घेऊ शकतात. कावलच्या जमिनीवर अतिक्रमण करू पाहणाऱ्या गावकऱ्यांशी होत असलेल्या सततच्या संघर्षामुळे त्यांचे गावकऱ्यांशी असलेले संबंध तणावाचे झाले आहेत.

आपल्या कर्तव्याचे पालन करतांना त्यांना खटले भरण्यासाठी आणि वैद्यकीय उपचारांसाठी जो खर्च करावा लागतो त्याची भरपाईही मिळत नाही. या कामाशी भावनिक बंध असलेले काही जण म्हणतात कि केवळ कावलगार म्हणवण्याचा सन्मानच आम्हाला या कामात बांधून आहे. परंतु पुढील पिढी हे मान आणि मोबदला काहीच नसणारे काम स्वीकारेल का याबद्दल ते साशंक आहेत.

ज्यांनी केवळ सर्वोत्तम अशी गुरेच निर्माण केली नाहीत तर जे विलक्षण आणि या प्रदेशातच आढळून येणाऱ्या अशा प्राणी आणि वनस्पतींच्या अनेक प्रजातींचा अधिवास आहेत अशा या गवताळ प्रदेशांचे संरक्षण करण्यासाठी सरकारने आपल्या प्रयत्नात कुठेच कसूर करता काम नये.

ज्यांनी ही व्यवस्था टिकविण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे त्यांच्या काळज्यांचे निराकरण करणे आणि वर्तमान कायद्याच्या आराखड्यात पारंपारिक व्यवस्थापन पद्धतींना कशा प्रकारे सामावून घेता येईल यांवरील उपायांचा विचार करणे हे या दिशेने एक महत्त्वाचे पाउल ठरू शकेल.

लिलावासाठी आणले गेलेले तरुण बैल. कोनेहळ्ळित झालेल्या एका लीलावात अमृतमहल जातीच्या वासरांची पहिली जोडीच १,२०,१५०/- रुपयांना विकली गेली.

नोट: गुंडेरी कावलची ६०० एकर जमीन KIADB ला देऊन टाकण्यात आली आहे.

=======================

First published

In English: Deccan Herald,

http://www.deccanherald.com/content/221503/a-rare-breed-indeed.html

In Marathi: In Apala Paryavaran,  

http://www.paryavaran.org/aug/August13/index.html#/8

                                                                   परिक्षीत सूर्यवंशी 

suryavanshipd@gmail.com

पश्चिम घाटाचे ऋण!

पियुष सेक्सारिया

अनुवाद- परिक्षित सूर्यवंशी
फोटोग्राफ्स – ऑयकॉस फॉर इकोलॉजिकल सर्विसेस

पश्चिम घाट – भूप्रदेशात झालेला रमणीय बदल

पश्चिम घाट - सह्याद्री  पश्चिम घाट ही एक पर्वतरांग आहे जी गुजरात आणि महाराष्ट्राच्या सीमेपासून आणि तापी नदीच्या दक्षिणेकडून सुरु होऊन भारताच्या पश्चिम बाजूने महाराष्ट्र, गोवा, कर्नाटक, तामिळनाडू आणि केरळ या राज्यांमधून जवळपास १६०० किमी पर्यंत पसरलेली आहे.  ती कन्याकुमारी या देशाच्या दक्षिण टोकाला संपते. पश्चिम घाटाची साधारणपणे उत्तर आणि दक्षिण पश्चिम घाट अशी विभागणी केली जाते. केरळातील वायनाड हे या दोन विभागांना जोडणारा दुवा आहे. दक्षिण पश्चिम घाट हा त्यामानाने जास्त आर्द्रता असलेला, समुद्र सपाटीपासून उंच आणि अधिक विविधता असलेला आहे. पश्चिम घाट जगातील ३४ जैवविविधतेने संपन्न प्रदेशांपैकी  (Biodiversity Hotspot)1 एक आहे. भारतात आढळून येणाऱ्या सर्व वनस्पती, मासे, उभयचर, पक्षी आणि सस्तन प्राणी यांपैकी ३०% पेक्षाही जास्त येथे आहेत. यात ५००० पेक्षा जास्त फुलणारी झाडे, १३९ सस्तन प्रजाती, पक्ष्यांच्या ५०८ जाती, उभयचरांच्या १७९ जाती यांचा समावेश आहे. प्रदेशनिष्ठतेचे प्रमाण जास्त असल्याने या पर्वतांमध्ये सतत नवीन प्रजातींचा शोध लागत आहे. जागतिक पातळीवर धोकादायक स्थितीत असलेल्या कमीतकमी ३२५ प्रजाती या पश्चिम घाटात आढळतात. हा घाट म्हणजे दैनंदिन जीवनात वापरल्या जाणाऱ्या अनेक खाद्य पदार्थांचे आणि औषधी वनस्पतींचे आश्रयस्थान आहे. तांदूळ, सातू यांसारखी धान्ये, आंबा, कोकमवर्गीय झाडे, केळी, फणस यांसारखी फळे आणि काळीमिरी, दालचिनी, वेलची, जायफळ यांसारख्या वनस्पतींच्या उपलब्धतेमुळे हा घाट म्हणजे अनेक औषधी गुणधर्म असलेल्या वनस्पती आणि जीवनासाठी महत्तवाची संसाधने प्रदान करणारा एक महत्त्वाचा स्त्रोत आहे. याच पश्चिम घाटातून उगम पावणाऱ्या नद्या ह्या ३० करोडहूनही अधिक लोकांचा जीवनाधार आहेत. ह्या सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांनी ज्यांना महाराष्ट्रात घाट म्हणून ओळखले जाते आतापर्यंत खूप अवनती पहिली आहे आणि यांना विकासासाठी खूप मोठ्या दबावाला तोंड द्यावे लागत आहे.

एका परदेशी व्यक्तीने कुर्ग येथे स्थायिक होऊन तेथील जंगलाची पुनर्निर्मिती केल्याचे वाचल्यानंतर काही वर्षांनी अतुल कुलकर्णी, दोन वेळा राष्ट्रीय पुरस्काराने सन्मानित अभिनेता, यांनी तेच स्वप्न पहिले. त्यांनी २००३ मध्ये आपली पत्नी गीतांजली कुलकर्णी, नितीन आणि सुनीती कुलकर्णी आणि मित्र धीरेश आणि स्नेहल जोशी यांच्यासोबत आपली स्वप्नपूर्ती [1] “http://www.biodiversityhotspots.org” करण्याचे ठरवले आणि यासाठी महाराष्ट्रात, सातारा जिल्ह्यातील कोयना धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात वन-कुसवडे गावाजवळ २४ एकर जमीन विकत घेतली. 

या स्वप्नपूर्तीसाठी २००६ मध्ये पुण्यातील 'Oikos, for ecological services' या पर्यावरणीय व्यवस्थापन क्षेत्रात काम करण्याऱ्या सल्लागार संस्थेच्या मानसी करंदीकर आणि केतकी घाटे यांना नियुक्त करण्यात आले. ऑयकॉसने आपल्या कामाची सुरुवात या जागेच्या वर्षभराच्या पर्यावरणीय-सर्वेक्षणाने केली. तीनही ऋतुंसह त्यांनी येथील जमीन, जैवविविधता आणि तिची पर्यावरणीय पुनर्रुजीवन क्षमता यांचे सर्वेक्षण केले.  

प्रारंभिक स्थिती : झाडांचा अभाव, अत्यंत निकस झालेली जमीन, मोठ्या प्रमाणावर गुरांचे चरणे, जोरदार पाउस, जोराचा वारा

जमीन 

ही जागा जांभ्याच्या पठाराच्या खालच्या बाजूला सौम्य ते मध्यम उतारावर पसरलेली आहे. बराचसा भाग सपाट असून खोलवर माती आढळते. ही जमीन नापीक होती आणि निकृष्ठ दर्जाची झाली होती. प्रथमदर्शनी येथे ७०-८० वर्षांपूर्वी निम्न सदाहरित जंगल होते याची कल्पनाच येऊ शकत नव्हती. त्या वेळी गावकरी गवा आणि वाघ यांसारख्या वन्य पशूंच्या भीतीने या भागामधून जाण्यास घाबरत असत. येथील झाडे ही कोळसानिर्मिती व बांधकामाच्या लाकडासाठी खूप मोठ्या प्रमाणावर तोडली गेली आहेत. या जमिनीचा शेती आणि गुरे चारण्यासाठीही खूप मोठ्या प्रमाणावर वापर करण्यात आला त्यामुळे येथे खूप कमी झाडे शिल्लक राहिली होती. या जमिनीची पत अत्यंत खालावलेली होती. येथील मातीचे मोठ्या प्रमाणावर क्षरण झाले होते, तिच्यातील ओलावा खूपच कमी झाला होता आणि येथील गवत व झुडपे ही चाऱ्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर कापली गेली होती. या जागेवर 'अनुक्रम' आणि 'अव्यवस्था' या दोन्ही गोष्टी पाहायला मिळाल्या - अनुक्रमाचा परिणाम म्हणून काही झाडांचा पुनर्जन्म होत होता तर अव्यवस्थेमुळे काही झुडुपांचे समूह खुरटले होते. या जमिनीच्या काही भागांत नाचणी (Finger millet - Eleusine coracana) आणि तिळाचे (Sesame - Sesamum indicum) पिक घेतले जात होते. 

सर्वेक्षणात लक्षात आलेल्या काही महत्त्वाच्या गोष्टी :

•  या जागेची प्रमुख वैशिष्ट्ये म्हणजे वनस्पतींचा अभाव आणि जमिनीचा कमी झालेला सुपिकपणा, तरी काही भागांमधील मातीची उपलब्धता चांगली होती जेथे ५० फुटांपेक्षाही जास्त खोली पर्यंत खडक नव्हता. 
• सद्यस्थितीतील झाडोरा  मिश्र गवतांनी मिळून बनलेला होता, जो उंचीला १ फुटापेक्षा जास्त वाढत नव्हता. यात रामेठा (Gnidia glauca), भोमा (Glochidion ellipticum), यांसारखी झुडुपे आणि अंजनी(Memecylon umbellatum), पिसा (Actinodaphne hookeril) सारखी काही झाडे यांचा समावेश होता. हे सर्व भूतकाळात येथे निन्म सदाहरित वन असल्याचे दर्शवतात.

·       सातत्याने होणारी गुरचराई व झाडांची काटछाट यामुळे इथली झाडी वाढू शकत नव्हती. 

पर्यावरणीय पुनरुज्जीवन:

स्थानिक वनस्पतींचा वापर करून एक घनदाट जंगल बनविण्याचे दीर्घकालीन उद्दिष्ट डोळ्यासमोर ठेऊन २००६ मध्ये पर्यावरणीय पुनरुज्जीवनाच्या कामाला सुरुवात झाली. पुनरुज्जीवनाची योजना ही जमिनीची सद्यस्थिती, जमीन मालकाच्या गरजा यांचा विचार करून आणि स्थानिक गावकरी समूहांशी चर्चा करून आखली गेली. स्थानिक लोकांचा सहभाग महत्त्वपूर्ण तसेच प्रकल्पाच्या यशस्वितेसाठीचा अविभाज्य भाग मानला गेला. 

या प्रकल्पाचे उद्दिष्ट हे या जमिनीला तिची मूळची निम्न सदाहरित वनाची अवस्था प्राप्त करून देणे आणि सह्याद्री मध्ये पर्यावरणीय-पुनरुज्जीवनाचा आणि जैव विविधतेच्या संरक्षणाचा एक आदर्श उभा करणे हे होते. 

वन-कुसवडे या गावातील एक छोटेसे पवित्र जंगल ज्याने काही प्रमाणात खरी जैव विविधता आणि या प्रदेशाची वैशिष्ट्ये जपली होती तेच संदर्भाचा आणि प्रेरणेचा स्त्रोत बनले. 

मातीला नव चैतन्य प्राप्त करून देणे:

सुरुवातीच्या टप्प्यात खूप झाडे लावायची नाहीत असे ठरवले गेले कारण कुठल्याही प्रकारच्या लागवडीला आधार देण्याची जमिनीची क्षमताच नष्ट झालेली होती. दगडांच्या ओळी बनवणे, घळी बांधणे, गुरे चारण्यास पूर्णपणे बंदी घालणे अशा विविध प्रकारच्या तंत्रांद्वारे जमिनीचे पुनरुज्जीवन करणे, मातीचे क्षरण थांबवणे, तिची गुणवत्ता, तिच्यातील पोषक घटक, आर्द्रता आणि सेंद्रिय घटक वाढवणे यासाठी एक योजना तयार करण्यात आली. 

विभागणी: 

एकूण २४ एकरची ही जमीन एका ६ एकरच्या प्लॉटने दोन जवळपास सारख्या भागांमध्ये विभागली गेली आहे. हे दोन भाग नियोजनासाठी पुढे पुन्हा चार भागांमध्ये आणि नंतर आणखी उप विभागांमध्ये विभागण्यात आले. यांपैकी प्रत्येकावर वेगवेगळ्या उपचार पद्धती वापरण्यात आल्या जसे गवत संरक्षण, झुडुपांचे संरक्षण, मातीच्या आर्द्रतेचे संरक्षण, लागवड वगैरे 

प्लॉट अ: हा सखल भाग आहे. मुख्य रस्त्यापासून पोहचण्यास सोपा असल्यामुळे हा घरगुती वापराचा भाग बनला. येथे पायाभूत सुविधा निर्माण करण्यात आल्या जसे, एक घर, पाण्याची टाकी आणि स्वच्छता गृह. याबरोबर एक छोटा भाग परसबाग म्हणून वापरण्यात येतो.  

प्लॉट ब: ही जागा उतरण असलेली असल्यामुळे याला आराखड्यात ‘संरक्षण क्षेत्र'  म्हणून ठरवण्यात आले आणि येथे उतरणीच्या जागेवर अनुरूप अशा झाडांच्या लागवडीवर लक्ष केंद्रित करण्यात आले. 

प्लॉट क: हा भाग त्यामानाने  सपाट होता. येथे झाडी कमी होती परंतु येथील माती चांगली होती ज्यामुळे हा भाग व्यावसायिक वनस्पतींच्या लागवडीसाठी योग्य होता. याला आराखड्यात 'उत्पादनक्षम क्षेत्र' म्हटले गेले. 

प्लॉट ड: याच्या उतरणीमुळे, मध्यम स्वरूपाच्या, पावसाळी ¢ãžããâ½ãìßñ, चांगल्या जल अधिवासांमुळे आणि येथे पुनर्जीवित होणाऱ्या वनस्पतीमुळे हा भाग आराखड्यात 'जैव विविधता आणि संवर्धन क्षेत्र' म्हणून ठरविण्यात आला. येथे पूर्ण संरक्षण व काही दुर्मिळ वनस्पतींची लागवड करण्यात आली. 

संरक्षण 

प्रकल्प योजना:

खर्च आणि व्यवहार्यता यांसारखे विविध घटक लक्षात घेऊन योजना तयार केली गेली. 

• गुरा ढोरांपासून संरक्षणासाठी स्थानिक साहित्य आणि स्थानिक तंत्रांचा अवलंब करण्यात आला जसे काटेरी झुडुपांचे कुंपण लावणे. 
• सुरुवातीच्या दहा वर्षांसाठी मातीतील आर्द्रतेचे संरक्षण करण्यासाठी विविध तंत्रांचा जसे  दगडांच्या ओळी, पाझर तलाव, वनस्पती संरक्षण, आगीपासून संरक्षण इत्यादीचा वापर करून माती आणि तिच्यातील ओलाव्याचे संवर्धन करणे. या जमिनीच्या विविध भागांवर या तंत्रांचा वापर करण्यात आला. 

·         स्थानिक वनस्पतींच्या बियांचे विकिरण आणि उतरणीवर पुनरुज्जीवित होऊ पाहणाऱ्या वनस्पतींचे संरक्षण करणे. या तंत्रांनी चांगले परिणाम घडवून आणले कारण ही बियाणे स्थानिक वनस्पतींचीच  होती आणि त्यांच्या पुनरुज्जीवनाने त्या जमिनीतच असणाऱ्या परंतु फार काळापासून दबून राहिलेल्या मुळ्यांनाही उगवण्याची संधी दिली. 

·         जवळपास १५० प्रकारच्या स्थानिक वनस्पतींची लागवड करणे, पहिल्या ५ वर्षात कणखर वनस्पतींनी सुरुवात करणे, पुढच्या ३ वर्षात सदाहरित वनस्पतींची आणि शेवटच्या ३ वर्षात अधिवास विशेष वनस्पतींची लागवड करणे.  

वेळापत्रक:

हे काम साधारणपणे ३ टप्प्यांमध्ये करण्याचे योजिले गेले. 

पहिला टप्पा : १ ते ७ वर्ष

• जमिनीच्या लहान तुकड्यांचे संरक्षण करणे. 
• मातीतील आर्द्रता संरक्षित करणे
• आगीपासून संरक्षण
• स्थानिक वनस्पतींच्या वाढीला प्रोत्साहन देणे. 
• कणखर वनस्पतीची लागवड.

दुसरा टप्पा : ८ ते ११ वर्ष 

• वरील उपाययोजनांबरोबरच या टप्प्यात सदाहरित वनस्पतींची लागवड करणे. 

तिसरा टप्पा : १२ ते १५ वर्ष 

• सदाहरित आणि अधिवास विशेष वनस्पतींची लागवड करणे. 

या जमिनीची देखभाल सदैव करत राहावी लागेल. रोपे बरोबर वाढत आहेत याची खात्री करावी लागेल, आग आणि गुराढोरांपासून त्यांचे संरक्षण करावे लागेल. तसेच नुकसानकारक मानवी हस्तक्षेपांपासूनही या जागेचे संरक्षण करावे लागेल. या बरोबरच ही खात्री करावी लागेल कि ज्या पर्यावरणीय प्रक्रिया आधीच सुरु झाल्या आहेत त्यात काही अडथळा येणार नाही. 

वनस्पतींची निवड : 

आतापर्यंत १३० जातींच्या स्थानिक वनस्पतींची जवळपास १५०० रोपे लावली गेली आहेत. रोपांची निवड करतांना या भागात उगवणारी झाडेच निवडली गेली. साधारणपणे लागवडीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या परंतु स्थानिक नसलेल्या वनस्पती जसे सुबाभूळ (Leucaena leucocephala), उंदीर मारी/ गिरिपुष्प  (Gliricidia sepium), गुलमोहोर (Delonix regia), निलगिरी (Eucalyptus spp.), ओस्ट्रेलीअन बाभूळ (Acacia auriculiformis), जाणीवपूर्वक टाळण्यात आल्या. येथे लावण्यात आलेल्या वनस्पतीत फक्त स्थानिक वनस्पतींचा समावेश आहे जसे उंबर (Ficus racemosa), कासवी (Elaeocarpus spp.), फणसाडा (Garcinia talbotil), आंबा (Mangifera indica), जांभूळ (Syzygium cumunli), ऐन (Terminalia tomentosa), हिरडा (Terminalia chebula), सातवीण (Alstonia scholaris), पाडळ (Stereospermum colais) आणि काही दुर्मिळ वनस्पती जसे धूप (Canarium strictum), वेत (Calamus spp.), लोध्र (Symplocos racemosa). स्थानिक वनस्पतींनी बनलेले, ज्यात झाडे, झुडुपे, वेली, गवत आणि औषधी वनस्पती यांचा समावेश आहे, असे मध्यम आकाराचे एक झाडांचे आच्छादन बनण्यास ३० पेक्षा जास्त वर्ष लागतील असा एक अंदाज आहे. 

प्रत्येक विभागातील जमिनीची उत्पादनक्षमता व सद्यस्थितीतील वनस्पती यांच्या आधारावर लागवडीकरता योग्य वनस्पतींची निवड केली गेली.

रोपे निवडण्याच्या मुख्य कसोट्या खालील प्रमाणे होत्या:

• स्थानिक वनस्पती
• उत्तर-पश्चिम घाटातील वनस्पती
•  सुरुवातीच्या टप्प्यात लागवडीसाठी कणखर, जलद वाढणाऱ्या वनस्पती 
• विविधतेसाठी जास्त काळजी घ्यावी लागणाऱ्या अधिवास विशेष वनस्पती 
• रोपांची उपलब्धता 

तलाव निर्माण करणे

पाणी व्यवस्थापन : 

या प्रकारच्या प्रकल्पांमध्ये पाणी आणि त्याचे व्यवस्थापन हे मोठे आव्हान असते. जून ते ऑक्टोबर दरम्यान येथे खूप पाउस पडतो परंतु त्यानंतर ८ महिने ही जमीन पूर्णपणे कोरडी असते. या जागेवर पाण्याचा कोणताही नैसर्गिक स्त्रोतही नव्हता. सुरुवातीच्या दोन वर्षांमध्ये जवळच्या बारामाही झऱ्यावरून पाणी आणून झाडांना जागवण्यात आले. सुदैवाने येथे जमिनीखाली पाण्याचा एक स्त्रोत होता आणि आता येथील बोरवेल चांगले पाणी देते. येथे वीज नसल्यामुळे पाणी काढण्यासाठी हातपंपाचा वापर केला जातो. या प्रकल्पाचे उद्दिष्ट कमी पाणी वापरणे आणि अल्प काळात पाण्याची गरज कमी करणे हा आहे. या साठी कणखर वनस्पतींची निवड केली आहे. मातीचा ओलावा राखण्यासाठी मातीत पालापाचोळा कुजवणे यांसारख्या प्रक्रिया केल्या आहेत आणि वनस्पतींच्या नैसर्गिक पुनरुज्जीवनाला प्राधान्य दिले आहे. या मागचा हेतू या जमिनीवरील स्त्रोतांना पुन्हा सुस्थितीत आणणे आणि बाहेरील पाण्याची गरज हळूहळू कमी करत नाहीशी करणे हा आहे. 

स्थानिक समूहांचा सहभाग : 

या प्रकल्पाचे उद्दिष्ट स्थानिकांना समजावून सांगण्यात आले. सुरुवातीला त्यांना समजलेच नाही कि जमीन विकत घेऊन तिचा काही उत्पादनक्षम वापर का करत नाही? किंवा तेथे कमीत कमी काही फळे किंवा धान्य का उगवत नाही? 

काळाबरोबर स्थानिक लोकांचा दृष्टीकोनही बदलत आहे. गावातील एक शेतकरी या प्रकल्पावर काम करतो. महिन्यातून एकदा केतकी आणि मानसी जमिनीची तपासणी करतात आणि काळजीवाहकाला  काय करावे याबद्दल सूचना देतात. स्थानिकांना मिळणाऱ्या प्रत्यक्ष लाभांपैकी एक म्हणजे या जमिनीतील काही भागांमधून त्यांना आपल्या गुरांसाठी चांगल्या प्रतीचे गवत मिळते. 

याबरोबरच दीर्घकालीन परिणामांबरोबरच आता प्रत्येक ऋतूमध्ये काही सकारात्मक परिणाम दिसत आहेत. रोपांची वाढ अधिक चांगल्या प्रकारे होत आहे आणि त्यांना पाणीही कमी कालावधी करता द्यावे लागत आहे. याचाच अर्थ मातीची आर्द्रता, उत्पादनक्षमता आणि सेंद्रिय घटकांचे प्रमाण वाढले आहे. 

महत्त्वाचे परिणाम:

येथे गवताच्या वाढीत आणि जातीत सुधारणा झाली आहे. जैवभार, मातीतील आर्द्रता, सेंद्रिय घटक यांच्यात वाढ झाली आहे आणि जमिनीचा कस सुधारला आहे. जमिनीचे क्षरण कमी झाले आहे  या जागेवर आता वनस्पतींची संख्या आणि जाती दोहोंत वाढ झालेली आहे, वनस्पतींच्या नवीन जाती नैसर्गिक पुनरुज्जीवनाद्वारे येथे स्थिरावल्या आहेत आणि जी रोपे लावली होती त्यांच्या वाढीतही सुधारणा झाली आहे. येथे प्राण्यांच्या संख्येत आणि जातीतही वाढ झाली आहे. प्रकल्प सुरु झाल्यापासून येथे पाहिल्या गेलेल्या नवीन प्राण्यांची संख्या जरी कमी असली तरी आधीच्या प्राण्यांच्या संख्येत नक्कीच वाढ झाली आहे. प्राण्यांच्या विशिष्ट जाती जास्त प्रमाणात दिसत आहेत. पक्ष्यांचे वैविध्य ही वाढले आहे. आताच एका बिबट्याच्या ठशाची नोंद करण्यात आली. असे घडण्याची ही पहिलीच वेळ आहे. 

प्रकल्पाची पुनरावृत्ती: 

या प्रकल्पाला वर्षाला २.५ लाख रुपये खर्च येतोय. प्रत्येकालाच अशा मोठ्या जमिनीत गुंतवणूक करून मग पर्यावरणीय-पुनर्रुजीवनासाठी त्यावर खर्च करणे शक्य होईल असे नाही परंतु दुर्गम भागांमध्ये जमिनी स्वस्त मिळतात आणि समविचारी लोकांच्या समूहाने जर त्या विकत घेतल्या तर खर्च विभागून येईल. 

या जमिनीचे मालक आणि ऑयकॉसची टीम दोघांनाही अशी आशा  आहे कि सहा वर्ष इतक्या कमी कालावधीत जमिनीच्या गुणवत्तेत झालेल्या सुधारणेला पाहून गावकरीही त्यांच्या तंत्रांचा अवलंब करू पाहतील. यातील जास्तीत जास्त तंत्रे ही स्थानिक ज्ञानाच्या प्रेरणेतूनच मिळाली आहेत. 

अजूनही अपेक्षित परिणाम दिसून यायला बराच काळ लागेल परंतु अशाप्रकारचे पुनरुज्जीवनाचे प्रकल्प राबवणे, विशेषकरून पश्चिम घाटात, ही काळाची गरज आहे. 

पर्यावरणीय पुनर्रुजीवनाच्या योजना ह्या मुख्यत्वे त्या-त्या जमिनीच्या भागानुसार आखलेल्या असायला हव्यात. कारण जमिनीचा प्रत्येक तुकडा हा माती, पाण्याची उपलब्धता, आर्द्रता, सूक्ष्म-हवामान आणि अशाच इतर परिमाणांच्या बाबतीत इतरांपेक्षा वेगळा असतो. हे घटक पुनरुज्जीवनाच्या कामात खूप महत्तवाची भूमिका बजावतात. या प्रकल्पात लक्षात आलेली आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे वनस्पतींमध्ये दरवर्षी कोणते बदल होतील याचे भविष्यकथन करता येत नाही. 

मालक :

अतुल कुलकर्णी, जे मराठी आणि हिंदीतील एक प्रसिद्ध अभिनेता आहेत, त्याशिवाय त्यांची पत्नी गीतांजली, या प्रायोगिक नाटकात काम करतात. नितीन कुलकर्णी माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात काम करतात आणि त्यांच्या पत्नी कल्पवृक्ष या पर्यावरणावर काम करणाऱ्या एका एनजीओमध्ये स्वयंसेवक म्हणून काम करतात. धीरेश जोशी हे बांधकाम क्षेत्राशी संबंधित आहेत आणि त्याच बरोबर ते नाटक, चित्रपट तसेच जाहिरातींमधूनही काम करतात.

वर्ष २

ऑयकॉस (www.oikos.in):

Oikos, for ecological services -पर्यावरणविषयक सेवांसाठी.

ऑयकॉस ही एक सल्लागार संस्था आहे खाजगी जमीनधारकांसोबत त्यांच्या जमिनीवरील परिसंस्थांमध्ये मध्ये सुधारणा आणण्यासाठी काम करते. जमिनीची मालकी आणि तिचा ठरवलेला उपयोग यांचा विचार करून प्रत्येक प्रकल्पाच्या नियोजनात पर्यावरण संरक्षणाची मूल्ये जोपासली जातात. केतकी घाटे आणि मानसी करंदीकर, संस्थापक आणि व्यवस्थापक भागीदार, यांची शैक्षणिक पार्श्वभूमी जरी वेगवेगळी असली तरीही वेगवेगळ्या पद्धतींचा उपयोग करून जमिनीचे संवर्धन-संरक्षण घडवून आणण्याची दोघींनाही सारखीच आवड आहे. त्यांच्या आधीच्या औपचारिक शिक्षणाशिवाय त्यांनी Ecological society, Pune (www.ecological-society.org),  यांच्या तर्फे घेण्यात येणारा एका वर्षाचा डिप्लोमा कोर्सही पूर्ण केला आहे. आणि तेथे त्या निमंत्रित अध्यापिका ही आहेत. 

पियुष सेकसारिया (peeyush.sekhsaria@gmail.com) हे BKPS CoA, पुणे विद्यापीठ येथून आर्कीटेक्ट आहेत. त्यांनी CRATerre, Grenoble, France येथून Earthen Architecture  मध्ये M. Arch केले आहे आणि France, Paris Sobonne येथून M. Phil केले आहे. सध्या ते दिल्लीत स्थित असून नैसर्गिक आपत्ती आणि पर्यावरण या क्षेत्रात ते स्वतंत्र सल्लागार म्हणून काम करतात. त्यांना पर्यावरणशास्त्रात विशेष रुची आहे.

संरक्षित माती वर्ष २

या पूर्वी हा लेख "The Journal of Landscape Architecture" www.lajournal.in यात इंग्रजीत आणि “निसर्गयान” या मासिकात मराठीत प्रकाशित झालेला आहे. 

=============================

परिक्षीत सूर्यवंशी 

suryavanshipd@gmail.com