शहरांमधून बेडकांचे नाहीसे होणे...

आनंदा बॅनर्जी, अनुवाद-परीक्षित सूर्यवंशी

जवळपास ३५ कोटी वर्षांपासून बेडकांचे या बुतालावर अस्तित्त्व आहे आणि ते अनेक परीसंस्थांचे अविभाज्य घातक आहेत. फोटो – निर्मल कुलकर्णी 

एखादा कुत्रा शांत पडून राहत असेल, येणाऱ्या-जाणाऱ्याकडे लक्ष देत नसेल आणि भुंकत नसेल तर कोणत्याही संवेदनशील माणसाच्या मनाला ती गोष्ट चटका लावून जाते. न ओरडणाऱ्या बेडूकाचेही त्या भुंकता न येणाऱ्या कुत्र्यासारखेच आहे. या शांततेला अर्थ आहे; विशेषकरून आता, जेव्हा जवळजवळ संपूर्ण देशात पावसाळ्याला सुरुवात झाली आहे. भारताच्या जास्तीतजास्त शहरांमध्ये, रात्रीच्यावेळी पावसाच्या जोडीला बेडकाची डरावडराव ऐकू येईनाशी झाली आहे.

फोटो – निर्मल कुलकर्णी

Malabar Gliding Frog (Rhacophorus malabaricus)

झाडाच्या शेंड्यावरून उडी मारतांना आपल्या बोटांना जोडणाऱ्या पातळ कातडीमुळे तो स्वतःला पडण्यापासून वाचवतो. या क्षमतेमुळे याला “ग्लायडिंग” फ्रॉग हे नाव मिळाले आहे. हा ९ ते १२ मीटर लांब उडी मारू शकतो. या प्रजातीचे नर बेडूक हे मादी बेडकापेक्षा लहान असतात.

“आर्थिक विकासाच्या मागे लागलेले असतांना, आपण इतर सजीव प्राण्यांपासून दुरावले जात आहोत. बेडकासारखे लहान प्राणी तर आपल्या खिजगणतीतही नसतात. आपण कीटक मारण्यासाठी कीटनाशकांचा वापर करतो, कीटक नियंत्रण आणि निसर्गाचे नाजूक संतुलन राखण्यात बेडकाचे असलेले महत्त्व आपल्या लक्षातच येत नाही.” हे म्हणणे आहे बेट्राकोलॉजिस्ट के.एस.सेषाद्री यांचे. बेट्राकोलॉजी ही उभयचर प्राण्यांचा अभ्यास करणारी विज्ञानाची एक शाखा आहे.

दुर्मिळ होत चाललेल्या चिमण्यांविषयी लोकांमध्ये होते तशी बेडकांविषयी चर्चा अद्याप होतांना दिसत नाही. कधीकाळी पावसाळ्यात अगदी सहज नजरेस पडणाऱ्या कॉमन फ्रॉग, स्कीटरिंग फ्रॉग, क्रिकेट फ्रॉग, बुल फ्रॉग आणि नेरो- माउथिड फ्रॉग या सगळ्या प्रजाती शहरांमधून हळूहळू दिसेनाश्या झाल्या आहेत.

३५ कोटी वर्षांपासून बेडकांचे अस्तित्त्व या भूतलावर आहे आणि ते कितीतरी जैव परिसंस्थांचे अविभाज्य घटक आहेत.

फोटो – आनंदा बेनर्जी

Bi-colored frog (Clinotarsus curtipes)

 भारतातील पश्चिम घाटात ही प्रजाती आढळून येते. लहान असतांना यांचा रंग काळा असतो आणि जंगलातील संथ वाहणाऱ्या प्रवाहांमध्ये ते थव्याने राहतात.

इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स येथे फ्रॉग स्पेशालिस्ट असलेले के.व्ही.गुरुराजा म्हणतात, “वातावरणातील सूक्ष्मातिसूक्ष्म बदलांप्रतीही संवेदनशील असल्यामुळे उभयचरांची गणना सर्वोत्कृष्ट जैव शास्त्रीय सूचकांमध्ये केली जाते म्हणूनच पर्यावरण संरक्षण आणि व्यवस्थापन कार्यात सरोगेट (surrogate) म्हणून त्यांचा (या कार्यात असलेल्या त्यांच्या विशेष भूमेकेचा) उपयोग  करता येऊ शकतो.”

फ्रॉग्स एन्ड टोड्स ऑफ वेस्टर्न घाट (पश्चिम घाटातील फ्रॉग्स आणि टोड्स) हे पुस्तक लिहिल्यानंतर याच प्रयत्नाचा पुढचा भाग म्हणून त्यांनी नुकतेच फ्रॉग फाईंड नावाचे अॅन्ड्रॉइड एप्लिकेशन सुरु केले आहे.

सेषाद्री म्हणतात, “पावसाशी बेडकांचा फार पूर्वीपासून घनिष्ट संबंध आहे, ते निसर्गाचे चांगले सूचक मानले जातात. आर्द्रता आणि तापमानातील बदलांना ते प्रतिसाद देतात. बेडकांसाठी अधिवासातील बदल विनाशकारक ठरले आहेत, ते या शहरी इमारतींच्या जंगलात आपले भरणपोषण करण्यास अगदी असमर्थ ठरले आहेत.”
उभयचरांच्या संख्येत धोकादायकरित्या होत असलेली घट ही एक जागतिक घटना आहे, वैज्ञानिकांसाठी ती एक चिंतेचा विषय बनली आहे. उभयचर हे किटकांवर जगतात; यात डासांचाही समावेश आहे; याउलट ते पक्षी आणि साप यांचे खाद्य आहेत, ते अन्नसाखळीच्या मध्यभागी आहेत आणि यामुळेच पर्यावरणीय आरोग्याचे ते महत्त्वाचे द्योतक आहेत.

त्यांच्या विशिष्ट जीवनचक्रासाठी आवश्यक असलेल्या पाणी आणि जमिनीवरील वातावरणात होणाऱ्या अत्यंत सूक्ष्म बदलांशीही त्यांची पातळ, ज्यातून पाणीही झिरपू शकते अशी त्वचा जुळवून घेऊ शकत नाही. अशाप्रकारे वातावरणात होणाऱ्या बदलांबद्दल ते ताबडतोब धोक्याची सूचना देतात, ते जैव-सूचक म्हणून काम करतात – ज्याप्रमाणे विसाव्या शतकात कोळश्याच्या खाणीत कॅनरी नावाचे छोटे पिवळे पक्षी धोक्याची सूचना देण्याचे काम करत असे.

International Union for Conservation of Nature (IUCN) च्या धोक्यात असलेल्या प्रजातींच्या रेड लिस्टनुसार, उभयचरांच्या १,८५६ प्रजातीं या लोप पावण्याच्या मार्गावर आहेत (ही संख्या म्हणजे उभयचरांच्या माहित असलेल्या प्रजातींच्या ३२% एवढी आहे.) याशिवाय, संपूर्ण जगात ४२७ प्रजाती अत्यंत धोकादायक, ७६१ धोकादायक आणि ६६८ असुरक्षित स्थितीत आहेत. उभयचरांच्या ५० प्रजाती या केवळ गेल्या १५ वर्षांतच नष्ट झाल्या असल्याची भीती वैज्ञानिकांना आहे. यातील १८ पेक्षा जास्त प्रजाती दक्षिण एशियातील आहेत.  

सभोवती अशी प्रतिकूल परिस्थिती असतांना भारतात २००० सालापासून आतापर्यंत उभयचरांच्या ११४ नवीन प्रजातींच्या शोध लागला आहे. भारतात आढळून येणाऱ्या उभयचर प्रजातींची संख्या २००६ मधील २८१ वरून ३४२ वर (एप्रिलपर्यंत) पोहोचली आहे.

फोटो - के.एस.सेषाद्री
Red Narrow-mouthed frog (Microhyla rubra)
या प्रजातीच्या लहान बेडकांचे आवडते निवासस्थान म्हणजे कमीतकमी परभक्षी (predator)असलेले पाण्याचे लहान डबके. हे पाण्याच्या पृष्ठभागाजवळ राहतात आणि पाण्यात तरंगणारे सूक्ष्म जीवाणू आणि अन्न कणांवर जगतात.

हे सर्व शोध एकतर पश्चिम घाटात लागले आहेत नाहीतर ईशान्य भारताच्या प्राचीन जंगलात लागले आहेत. ही दोन्ही ठिकाणे जैवविविधतेने संपन्न असलेल्या (Ecological hotspots) जगातील मोजक्या  ठिकाणांपैकी मानली जातात. परंतु आता ती विकासाच्या नावाखाली येणाऱ्या विनाशाच्या झळांना तोंड देत आहेत.

Conservation Assessment and Management Plan (CAMP) अंतर्गत भारतातील उभयचरांच्या जनगणनेसंबंधी करण्यात आलेल्या एका मूल्यांकनानुसार ३२ प्रजाती या अत्यंत धोकादायक, ७१ धोकादायक, ५२ असुरक्षित, आणि ९ धोक्याच्या जवळ अशा स्थितीत आहेत. इतर ६३ प्रजातींबद्दल कोणतीच माहिती उपलब्ध नसल्याचे येथे म्हटले आहे. ५० पेक्षा जास्त प्रजाती नष्ट झाल्याचे मानले जाते.

वर उल्लेखिलेल्या शेवटच्या गटाचा शोध घेणे हे मुख्य लक्ष्य आहे दिल्ली विद्यापीठाच्या एका कार्यक्रमाचे, ज्याचे नाव आहे – Lost! Amphibians of India (भारताचे हरवलेले उभयचर!)  या अभियानात २५० सदस्य सहभागी असून त्या अंतर्गत देशातील विविध भागात ३० मोहिमा राबविल्या गेल्या आहेत.

ज्यांनी नवीन प्रजातींचा शोध लावला ते सगळेच फ्रॉग स्पेशालिस्ट नाहीत. अनिल झचारिया, ज्यांनी पश्चिम घाटात फ्रॉगच्या दोन मूळप्रजाती शोधल्या आहेत ते व्हेटर्नरी सर्जन आहेत. एक अभियंता असलेल्या संजय सोंधी यांनी अरुणाचल प्रदेशातील ईगलनेस्ट वन्यजीव अभयारण्यात बोम्पू लिटर फ्रॉगचा शोध लावला.

या शोधांनी (आणि पुनर्शोधांनी) बेट्राकोलॉजीच्या अभ्यासाला चालना दिली आहे याचवेळी वैज्ञानिकही म्हणत आहेत कि विकासाच्या रहाटगाड्याखाली भरडून नष्ट होण्यापूर्वीच नवीन पेशींची विज्ञानाला ओळख करून देणे खूप गरजेचे आहे. हे काम म्हणजे काळाशी स्पर्धा करण्यासारखे आहे.

बेट्राकोलॉजिस्ट के.एस.सेषाद्री म्हणतात “उभयचरांची जैवविविधता आणि परिसंस्था यांना पूर्णपणे समजून घेण्यासाठी आपल्याला अजून बरेच प्रयत्न करावे लागतील”

फोटो – के.एस.सेषाद्री Cricket Frog ( Fejervarya sp) (1)

  यांची खासियत म्हणजे हे गोड्या, क्षारयुक्त आणि अगदी समुद्री पाण्यातही राहू शकतात.

फोटो – के.एस.सेषाद्री Cricket Frog ( Fejervarya sp) (1)

सेषाद्री, यांनी दक्षिण पश्चिम घाटातील अगस्त्यमलाई टेकड्यांमध्ये श्रब फ्रॉगची मूळप्रजाती Raorchestes ची नवीन प्रजाती शोधली, ते पुढे म्हणतात, “दर दुसऱ्या वर्षी नवीन प्रजातींची ओळख होत आहे. त्यांच्या परिसंस्था आणि त्यांचा नैसर्गिक इतिहास यांबद्दल आपल्याला खूपच कमी माहिती आहे. जैव विविधता संरक्षणासाठी या दोन्ही गोष्टी अत्यंत महत्वपूर्ण आहेत. जर आपल्याला उभयचरांचे संरक्षण आणि संवर्धन करावयाचे असेल तर त्यांचा नैसर्गिक इतिहास, परिसंस्था आणि त्यांची वर्तणूक यांची इत्थंभूत माहिती नोंदवून ठेवण्यावर भर देणे अत्यंत आवश्यक आहे.”

भारताच्या एकूण क्षेत्रफळापैकी ६% क्षेत्रफळ व्यापणारा पश्चिम घाट हा प्रदेश देशातील ३०% हून अधिक पृष्ठवंशीय प्राणी आणि वनस्पतींच्या प्रजातींचे निवासस्थान आहे. या प्रदेशात फुलझाडांच्या ४,००० पेक्षा जास्त प्रजाती आहेत (३८% प्रदेशनिष्ठ), फुलपाखरांच्या ३३०(११% प्रदेशनिष्ठ), माशांच्या २८९(४१% प्रदेशनिष्ठ), उभयचरांच्या १३५(७८% प्रदेशनिष्ठ), सरपटणाऱ्या प्राण्यांच्या १५७(६२% प्रदेशनिष्ठ), पक्ष्यांच्या ५०८(४% प्रदेशनिष्ठ) आणि सस्तन प्राण्यांच्या १३७(१२% प्रदेशनिष्ठ) प्रजाती आहेत.  

उच्च प्रतीची प्रदेशविशिष्टता असलेले उभयचर हे पश्चिम घाटातील सर्वांत लक्षणीय असे पृष्ठवंशीय आहेत आणि म्हणूनच त्यांना असलेला धोकाही सर्वाधीक आहे.

गुरुराजा म्हणाले, “जल आणि औष्णिक विद्युत प्रकल्प, मोठी धरणे, अनियोजित शेती, वारंवार एकच पिक घेण्याची पद्धत, बेकायदेशीर लाकूडतोड यांसारख्या विकास प्रकल्पांच्या नावाखाली मानवाने घडवून आणलेल्या बदलांमुळे पश्चिम घाटावर आज प्रचंड ताण पडत आहे. “

फोटो - के.एस.सेषाद्री
ही झाडावर राहणाऱ्या बेडकांची एक प्रजाती आहे. यांची लांबी साधारणपणे ७ ते ८ सेमी असते. त्यांच्या त्वचेतून ते म्युकस आणि लिपीड यांचा स्त्राव सोडतात जेणेकरून त्वचेचा ओलावा टिकून राहण्यास मदत होते. ज्यावेळी तापमान जास्त असते त्यावेळी त्यांची त्वचा स्त्रवते (जसा आपल्याला घाम येतो) त्यांना धाप लागते आणि त्वचा सौम्य रंगाची होते.

ते पुढे म्हणाले, यामुळेच कधीकाळी दाट असलेले येथील जंगल तुकड्यांमध्ये विभागले जाऊन विरळ झाले आहे. याचे परिणाम वन्यजीवांच्या निवासक्षेत्राचे आकुंचन, पाणलोट क्षेत्रात वाहून येणाऱ्या पाण्याच्या प्रमाणात आणि साठ्यात बदल, नदी-ओढे यांसारखे पाण्याचे प्रवाह आटत जाणे आणि  मानव-प्राणी संघर्ष अशा घटनांमधून दिसून येत आहेत.

ईशान्य भारतातली परिस्थतीही यापेक्षा काही वेगळी नाही. तेथे उभारण्यात आलेल्या अनेक जलविद्युत प्रकल्पांनी त्या प्रदेशातील नाजूक परीसंस्थेला मोठा धोका निर्माण केला आहे. अधिवास विनाश हेच भारतातील उभयचरांच्या संख्येत धोकादायक प्रमाणात होत असलेल्या ऱ्हासाचे प्रमुख कारण असल्याचे आता म्हटले जात आहे.

WWF India च्या एका अहवालानुसार मागील १० वर्षांत पूर्व हिमालयात १६ नवीन उभयचरांचा शोध लागला आहे.

हा अहवाल म्हणतो, “एक सेसिलीअन, एक टोड आणि १४ वेगवेगळ्या प्रकारच्या बेडकांचा शोध गेल्या दशकात प्रथमच लागला.”

१९९८ ते २००८ दरम्यान पूर्व हिमालयात कमीत कमी ३५३ नवीन प्रजातींचा शोध लावला गेला आहे. याचा अर्थ दरवर्षी ३५ नवीन प्रजाती! यात २४२ वनस्पती, १६ उभयचर, १६ सरपटणारे प्राणी, २ पक्षी आणि २ सस्तन प्राणी आणि कमीत कमी ६१ नवीन अपृष्ठवंशीय प्राण्यांचा समावेश आहे.

१९९४ सालच्या आपल्या “ट्रेकिंग द व्हेनिशिंग फ्रॉग: अॅन इकोलॉजीकाल मिस्ट्री” या पुस्तकात जर्नलीस्ट केथरीन फिलिप्स यांनी उभयचरांच्या नाशाची अनेक कारणे सांगितली आहेत. जसे – आम्ल पाऊस (Acid rain), हवा आणि पाणी प्रदूषण, ओझोनचा पातळ होणारा थर, अतिनील किरणोत्सर्ग (अल्ट्राव्हायोलेट रेडीएशन), दुष्काळ, अतिगुरचराई आणि जंगलतोड, रस्ता सोडून धावणारी वाहने, धरणे आणि मुळच्या नसलेल्या माशांचे आगमन.

या पुस्तकात फिलिप्स म्हणतात, गरुड किंवा मोठे मांसभक्षक प्राणी यांच्यासारखे प्रसिद्धीचे वलय न लाभल्यामुळे यांच्याकडे (उभयचर) लोकांचे लक्षच जात नाही.

याचाच प्रतिध्वनी टीव्ही होस्ट असलेल्या जेफ कोर्विन यांच्या २००८ सालच्या “द व्हेनिशिंग फ्रॉग” या माहितीपटात उमटतो.

फोटो – के.एस.सेषाद्री Common Skitter Frog (Euphlyctis cyanophlyctis) (1)  हे आकाराने लहान असतात. प्रवाहाच्या कडेला दिसून येतात. फक्त आपले डोळे पाण्याच्यावर ठेवतात. त्यांना डिवचले असता ते मोठा आवाज करत किनाऱ्यापासून दूर जातात यावरूनच त्यांचे नाव “skitter frog” असे पडले आहे. पाण्याबाहेर ते क्वचितच दिसतात.

फोटो – के.एस.सेषाद्री

Common Skitter Frog (Euphlyctis cyanophlyctis) (1) 

हे आकाराने लहान असतात. प्रवाहाच्या कडेला दिसून येतात. फक्त आपले डोळे पाण्याच्यावर ठेवतात. त्यांना डिवचले असता ते मोठा आवाज करत किनाऱ्यापासून दूर जातात यावरूनच त्यांचे नाव “skitter frog” असे पडले आहे. पाण्याबाहेर ते क्वचितच दिसतात.

यात ते म्हणाले, “बेडकाचा चित्तवेधकपणा लोकांच्या नजरेत भरणे खरच अवघड होते. सध्या उभयचरांच्या ६००० प्रजाती आहेत आणि पुढील काही वर्षांतच त्यातील ३००० आपण गमावून बसू.”

खाद्यासाठी होणारी बेडकांची बेकायदेशीर तस्करी हा सुद्धा या प्राण्याच्या अस्तित्वाला असणारा एक गंभीर धोका आहे. या व्यापारावर १९८५ सालीच बंदी घालण्यात आली होती परंतु आजही आंतरराष्ट्रीय स्तरावर होणारी बेडकांच्या पायांची मागणी पुरविण्यासाठी बेकायदेशीर मार्गांनी त्यांना जंगलातून पकडून नेले जाते. भारतात या बेकायदेशीर व्यापारात ग्रीन पाँड फ्रॉग आणि इंडियन बुलफ्रॉग यांची तस्करी प्रामुख्याने केली जाते.

वातावरणातील बदलाने उभयचरांच्या अस्तित्वाला अत्यंत गंभीर धोका निर्माण केला आहे. जोराचा पाऊस आणि नंतर दीर्घकाळ दुष्काळ अशा दुष्टचक्राबद्दलच्या भविष्यवाणी ऐकल्यावर वाटते कि आता उभयचरांचे दुर्भाग्य जवळपास निश्चितच आहे. निसर्गाने निर्माण केलेला डासांचा काळ आज स्वतःच्याच काळाशी एक न जिंकता येणारी लढाई लढतो आहे.

First Published in Live mint: http://www.livemint.com/Politics/HgVXtBco9WraoSOhXG64cM/Frogs-disappear-from-urban-landscape.html

suryavanshipd@gmail.com

@@@@

जागतिक पर्यावरणविषयक अवैध व्यापार २१३ अब्ज डॉलर्सपर्यंत: युएन अहवाल

आनंद बॅनर्जी, अनुवाद-परीक्षित सूर्यवंशी   

पर्यावरणविषयक अपराधांवरील एका मुल्यांकन अहवालानुसार जागतिक पर्यावरणविषयक अवैध व्यापार २१३ अब्ज डॉलर पर्यंत पोहोचला आहे.

भारतात वन्यजीव व्यापारात झालेल्या प्रचंड वाढीकडे मात्र या अहवालाचे दुर्लक्ष झाले आहे - फोटो - AFP

हे पैसे गुन्हेगार, उग्रवादी, आतंकवादी गटांना मदत म्हणून पुरविले जातात आणि अनेक देशांच्या सुरक्षिततेला आणि शाश्वत विकासाला धोका निर्माण करतात. द एन्व्हायर्नमेंट क्राईम क्रायसिस नावाचा हा अहवाल युनायटेड नेशन एन्व्हायर्नमेंट असेम्ब्लीच्या पहिल्या सभेत मंगळवारी प्रसिद्ध करण्यात आला.  

हा अहवाल आफ्रिकेतील वन्यजीव आणि वनस्पतींच्या संघटीत गुन्हेगार टोळ्यांकडून होणाऱ्या मोठ्या प्रमाणावरील कत्तलीकडे आणि त्यानंतर चीन आणि इतर दक्षिण पूर्व एशियायी देशांशी होणाऱ्या त्यांच्या व्यापाराकडे लक्ष वेधतो. या देशांत या परकीय वनस्पती आणि प्राण्यांची मुख्य बाजारपेठ आहे. पूर्व आफ्रिकेत कार्यरत अशीच एक दहशतवादी संघटना चारकोलच्या अवैध व्यापारातून दरवर्षी ३८ ते ५६ दशलक्ष डॉलर्स कमवत असल्याचा अंदाज या अहवालात व्यक्त करण्यात आला आहे.  

याच अहवालात पुढे आफ्रिकेतील एकूण ४,२०,००० ते ६,५०,००० हत्तींपैकी दर वर्षी २०,००० ते २५,००० हत्ती मारले जात आहेत असे म्हटले आहे. ९४% गेंड्यांची अवैध शिकार झिम्बाब्वे आणि दक्षिण आफ्रिकेत होते, जेथे त्यांची शेवटची सर्वांत मोठी लोकसंख्या शिल्लक आहे. गेल्या वर्षी अवैधरीत्या शिकार केल्या गेलेल्या गेंड्यांच्या शिंगांची किंमत ६३ ते १९२ दशलक्ष डॉलर्स इतकी ठरविली गेली.

मात्र हा अहवाल भारतात २००९ पासून अवैध वन्यजीव व्यापारात झालेल्या प्रचंड वाढीकडे दुर्लक्ष करतो. TRAFFIC-WWF India, द वाईल्डलाईफ प्रोटेक्शन सोसायटी ऑफ इंडीया (WPS) आणि वाईल्डलाईफ क्राईम कंट्रोल ब्युरो(WCCB) यांनी ही वाढ दस्तऐवजांद्वारे दाखवून दिली आहे.

९ जून रोजी झालेल्या एका बैठकीत धोरणकर्ते, वैज्ञानिक, संशोधक, संरक्षणवादी, कार्यकर्ते आणि वन विभाग तसेच पर्यावरण आणि वन मंत्रालयातील काही वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी पेंगोलीन(खवले मांजर), पक्षी, कासव, शार्क्स यांच्यासारख्या काही कमी माहित असलेल्या प्रजातींच्या, ज्यांच्या अवैध व्यापाराबद्दल भारतात कमी माहिती आहे, संरक्षणासाठीच्या उपाययोजनांची चर्चा केली. भारतात दरवर्षी अवैधरीत्या हजारो खवले मांजर, सरडे आणि कासवे मारली जातात, अंदाजे ७,००,००० पक्षी बेकायदेशीररीत्या जाळ्यात अडकवले जातात आणि ७०,००० टन शार्क्स पकडले जातात.

भारतात TRAFFIC चे प्रमुख असलेले शेखर कुमार नीरज म्हणतात, “एकीकडे जेथे अवैध वन्यजीव व्यापाराकडून भारतातील काही प्रतिष्ठित प्रजाती जसे वाघ, गेंडा यांना असलेल्या धोक्याला खूप प्रसिद्धी दिली जाते तेथे दुसरीकडे भारताच्या बऱ्याच कमी माहित असलेल्या प्रजातीही अवैध शिकारीला बळी पडून वेगाने नामशेष होत असतांना त्यांच्या नशिबी मात्र अनुल्लेखच येतो आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील अवैध व्यापाराचा भाग असल्यामुळे खवले मांजर अत्यंत संकटग्रस्त प्रजाती आहे तरीही त्यांची दुर्दशा संरक्षण आणि माध्यम वर्तुळात क्वचितच प्रसिद्ध पावते. इतर प्रजाती जसे मोनिटर लिझार्ड, मुंगूस, स्टार कासव, स्पाईनि-टेल्ड लिझार्ड, गोड्या आणि खाऱ्या पाण्यातील कासवे यांच्याकडेही ताबडतोब लक्ष देण्याची गरज आहे.”

WWF-India चे सरचिटणीस रवी सिंग म्हणतात, “आम्ही लहान असतांना पाहत असलेल्या काही प्रजाती जसे बेंगाल मोनिटर आणि खवले मांजर या त्यांच्या बऱ्याचशा मूळ क्षेत्रातून नामशेष झाल्या आहेत.”  

सी कुकुम्बर, सीहोर्सेस आणि रेड सेंड बोआ यांच्या अवैध व्यापाराच्या प्रमाणाबद्दल आणि त्याचा त्यांच्यावर होणाऱ्या परिणामांबद्दल खूपच कमी माहिती आहे.

हा अहवाल भारतात अवैध वन्यजीव व्यापारात दहशतवादी संघटना अल-कैदाचा सहभाग असल्याचे नोंदवतो. “वन्यजीव शोषण अनेक गैर सरकारी सशस्त्र गटांना मदत करते, अल-कैदाशी संबंधित स्थानिक बांग्लादेशी फुटीरतावादी; आणि भारतातील इतर उग्रवादी जमाती अवैध वन्यजीव व्यापारात गुंतलेले असल्याची नोंद आहे(हस्तिदंत,व्याघ्र अंगे, गेंड्यांची शिंगे). अल-कैदा आणि हक्कानी गट अवैध लाकूडतोड आणि त्याच्या व्यापारातून निधी उभारण्याचे आरोपी आहेत.”

या अहवालानुसार, फुटीरतावादी जमाती, बंडखोर आणि मुस्लीम अतिरेकी संघटना यांसह अनेक सशस्त्र संघटने काझीरंगा आणि त्याच्या आसपासच्या भागात अवैध शिकार करतात. या भागात जवळजवळ दोन डझन अतिरेकी संघटने सक्रीय आहेत.

यांपैकी अनेक संघटना आपला निर्वाह निधी उभारण्यासाठी उद्यानाच्या आत वाघ, हत्ती आणि गेंड्यांची अवैध शिकार करतात. असे मानले जाते कि या संघटना नेपाळ, थायलंड आणि चीन मधील गुन्हेगारी गटांशी जोडलेल्या आहेत.

द कार्बी पीपल्स लिबरेशन टाईगर्स (KPLT) अवैध शिकारीला प्रोत्साहन देते आणि तिचे आयोजन करते, यावेळी शिकाऱ्यांना शिंगांसाठी गेंड्यांना मारण्यासाठी आणि फोरेस्ट गार्डशी लढण्यासाठी एके47 दिल्या जातात.

कुकी नेशनल लिबरेशन फ्रंटच्या एका सदस्याला अटक झाल्यानंतर त्याने सहा गेंड्यांना मारल्याची कबुली दिली. २०१३ मध्ये काझीरंगामध्ये कमीतकमी ४१ गेंडे अवैध शिकारीत मारले गेले, त्याच्या आधीच्या वर्षी याच्या दुप्पट गेंडे मारले गेले. यातील जास्तीतजास्त अतिरेकी गटांद्वारे वापरल्या जाणाऱ्या एके-47 आणि .303 रायफल्सद्वारे मारले गेले.

first published:

In Live mint: http://www.livemint.com/Politics/p9pc6A1p2dn3mEA9OQCDqM/Global-environmental-crime-amounts-to-213-billion-UN-repor.html

suryavanshipd@gmail.com

@@@@@@

कारण अंदमानचे जंगल हे जारावांनी बुजबुजलेले आहे...

पंकज सेक्सारिया, अनुवाद-परीक्षित सूर्यवंशी

सामाजिक सुधारणांकडे जाणारा मार्ग हा वाईट हेतूंनी आच्छादलेला आहे.

जारावा महिलेला एक बस ड्रायव्हर काहीतरी खाण्याची वस्तू देत असतांना- फोटो -पंकज सेक्सारिया

Infestation – n. (इन्फे’स्टेशन्) – बुजबुजलेले असणे. कीटक किंवा परोपजीवांद्वारे अतिक्रमित किंवा व्यापलेले असण्याची स्थिती. जे लोक हजारो वर्षांपासून ज्या जमिनीवर व जंगलात राहत आलेले आहेत ते तेथे राहतात कि ती जमीन आणि जंगल बुजबुजवतात? या अगदी साध्या प्रश्नाचे उत्तर आज अंदमान बेटांवरील जारावांना तोंड द्यावे लागत असलेल्या समस्येच्या मुळाशी आहे. अंदमान ट्रंक रोडवर जारावा स्त्रियांना केवळ अन्नासाठी नाचतांना दाखवणारा व्हिडीओ हा ज्या अस्वस्थतेचे आधुनिक प्रकटीकरण आहे ती इतकी खोलवर रुजलेली आहे कि कोणीही खात्रीने म्हणेल कि जारावांसाठी आशेचा एकही किरण आता शिल्लक राहिलेला नाही.

१९६५ मध्ये भारत सरकारच्या पुनर्वसन मंत्रालयाने अंदमान निकोबार बेटांशी संबधित एक महत्त्वाचा दस्तऐवज प्रकाशित केला. ‘अंदमान निकोबार बेटांच्या द्रुतगती विकासाच्या कार्यक्रमावर इंटर डिपार्टमेंटल टीमचा अहवाल’ (The report by Inter Departmental Team on Accelerated Development Programme for Andaman and Nicobar Islands). या अहवालात समाविष्ट गोष्टी आणि त्यांचा उद्देश त्याच्या शीर्षकावरूनच स्पष्ट होतात. या अहवालाने या बेटांच्या विकासाचा आराखडा तयार केला आणि पुढच्या दशकांमध्ये जे घडणार होते त्यासाठीची पृष्ठभूमी तयार केली आणि ते तसे घडलेही. हा खूप कमी माहित असलेला आणि शंभरहूनही कमी पानांचा अहवाल त्या काळातील विचारसरणी कशी होती हे दर्शवितो. अगदी धक्कादायक अशा काही गोष्टी या अहवालाच्या प्रत्येक पानावर आहेत. खालील काही प्रातिनिधिक उदाहरणे पहा:

पान नं. २६: ........बाहेरच्या सर्व लोकांना जारावा हे एकसारखे विरोध करत आलेले आहेत. याचा परिणाम मध्य अंदमानातील जवळजवळ अर्धा भाग जारावांनी बुजबुजलेला(भर देऊन) मनाला जातो. ज्यात बाहेरची कोणतीही व्यक्ती प्रवेश करण्याचे धाडस करणे अवघड आहे.......सध्या सुरु असलेले रस्त्याचे बांधकाम आणि जंगलाच्या सीमांचे वसाहतीकरण यांमुळे संघर्षात वाढ झालेली आहे आणि जारावांकडून हल्ला होत नाही असा एकही महिना जात नाही.

पान नं. ६९: महान अंदमान ट्रंक रोडच्या पूर्ण होण्याने जंगलातील साधनसामग्री मिळविण्यास खूप मोठी मदत होईल.....

जे राष्ट्र नुकतेच एक वसाहत असल्याच्या नामुष्कीतून बाहेर पडले आहे तेच राष्ट्र आज स्वतःच एक वसाहतकार बनू पाहत आहे. त्याच्या आड जे कोणी येतात ते मग फक्त कीटक किंवा परोपजीवी असू शकतात जे अत्यंत मौल्यवान साधनसामुग्री असलेल्या जंगलात बुजबुजतात आणि ती साधनसामुग्री उत्पादनक्षम वापरापासून दूर जंगलात अडकून राहते.

येथे एक गोष्ट नमूद करणे प्रसंगोचित ठरेल, १९५७ मध्येच, १९५६च्या Andaman and Nicobar Protection of Aboriginal Tribes Regulation (ANPATR) या कायद्याच्या तरतुदींनुसार याच “जारावांनी बुजबुजलेल्या” दक्षिण आणि मध्य अंदमानातील १००० चौ.किमी पेक्षा जास्तीचा जंगलाचा भाग हा “जारावा जमातीसाठी राखीव” म्हणून संरक्षित घोषित करण्यात आला होता.

१९६५ चा हा अहवाल म्हणजे जारावांच्या आणि ते हजारो वर्षांपासून राहत असलेल्या जंगलाच्या या कायदेशीर संरक्षणाचे पूर्ण उल्लंघन आहे अथवा त्याबद्दल पूर्ण अज्ञान असल्याचा परिणाम आहे.

त्यावेळी जी बीजे रोवली गेली ती आज अगणित विषारी झुडुपांच्या रूपाने उगवली आहेत आणि ज्याला हा इतिहास माहित असेल त्याला आता ज्या व्हिडीओने इतकी खळबळ माजवून दिली त्याचे अजिबात आश्चर्य वाटणार नाही.

गेल्या काही दिवसांपासून प्रिंट आणि इलेक्ट्रॉनिक प्रसारमाध्यमांचा बराचसा भाग हा या व्हिडीओची तारीख, त्याच्या निर्मितीत पोलिसांचा सहभाग, टूर ऑपरेटर्सची भूमिका आणि आरोप व जबाबदारी निश्चित करण्याबाबतच्या दाव्यांनी आणि प्रतीदाव्यांनी व्यापून राहिलेला आहे. या सगळ्यात अत्यंत कमी माहित असलेली गोष्ट, जी या सगळ्यांचे मुळ आहे ती तर विस्मरणातच गेली आहे – ती म्हणजे अंदमान ट्रंक रोडचे अस्तित्त्व, जेथे हा कुप्रसिद्ध व्हिडीओ तीन वर्षांपूर्वी काढला गेला. १९६५ च्या अहवालाने जारावांच्या जंगलातील साधनसामुग्री उपसून काढण्याचा एक चांगला मार्ग म्हणून देऊ केलेला हा अंदमान ट्रंक रोड सर्वोच्च न्यायालयाने २००२ मध्ये एका आदेशाद्वारे बंद करण्यास सांगितले आहे.

याला आता एका दशकाहुनही अधिक काळ लोटला आहे आणि ज्याला फक्त उद्धट अवज्ञा म्हणता येईल अशाप्रकारे या लहानश्या केंद्रशासित प्रदेशाच्या प्रशासनाने देशाच्या सर्वोच्च न्यायालयाच्या आदेशाचे उल्लंघन केले आहे. कित्येक प्रशासक आले आणि गेले परंतु न्यायालयाचा अवमान तसाच सुरु आहे.

जेव्हा जेव्हा या आदेशाबद्दल विचारले गेले तेव्हा येथील प्रशासनाने आदेशाच्या तांत्रिक शब्दांच्या पाठीमागे लपण्याचा प्रयत्न केला. त्यांचे म्हणणे कि सर्व प्रथम न्यायालयाने हा रोड बंद करण्याचा आदेशच कधी दिलेला नाही. ते हे विसरतात कि मार्च २००३ मध्ये म्हणजेच न्यायालयाने आदेश दिल्यानंतर काही महिन्यातच त्यांनी स्वतः “अंदमान ट्रंक रोडचा वापर/त्यावरून हालचाल करण्याची परवानगी मिळावी” अशी याचना करणारे शपथपत्र दाखल केले होते. जर हा रस्ता बंद करण्याचे आदेशच दिले गेले नव्हते तर तो उघडण्याची याचना कशासाठी? काही महिन्यानंतर जुलै २००३ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने नेमलेल्या केंद्रीय अधिकृत समितीने स्पष्टपणे पुनरुच्चार केला कि अंदमान ट्रंक रोडचा जो भाग जारावा जमातीसाठी संरक्षित जंगलातून जातो तो बंद करण्याच्या आदेशाचाही न्यायालयाच्या आदेशात समावेश आहे. अंदमान आणि निकोबारच्या प्रशासनाने न्यायालयाच्या आदेशाचे स्पष्टपणे उल्लंघन केले आहे. शब्दाने आणि कृतीनेही.

Anthropological Survey of India चे माजी संचालक आर.के.भट्टाचार्य यांचे शब्द याबाबतीत बरेच उद्बोधक आहेत. २००४ मध्ये कलकत्ता उच्च न्यायालयात त्यांनी एक अहवाल सादर केला ज्यात ते म्हणतात, “हा अंदमान ट्रंक रोड म्हणजे खाजगी अंगणातून जाणाऱ्या सार्वजनिक हमरस्त्यासारखा आहे.......संपूर्ण मानवी इतिहासात आपण पाहत आलो आहोत कि जे प्रबळ होते ते नेहमीच त्यांच्या फायद्यासाठी अल्पसंख्याकांना नमवीत आलेले आहेत. नैतिक तत्त्वांकडे त्यांनी कधी लक्ष दिलेच नाही. अंदमान ट्रंक रोड बंद करणे हे कदाचित प्रबळ गटाकडून कमजोर गटासाठी, जो विनाशाच्या अगदी कडेवर आहे, सदिच्छा व्यक्त करणारी पहिली कृती ठरेल.

आधीच्या सर्व संधींकडे अज्ञानामुळे, उद्धटपणामुळे किंवा केवळ औदासीन्यामुळे लक्ष दिले गेलेले नसतांना यावेळी हा व्हिडीओ त्याच्या संपूर्ण विकृतीसह आपल्याला आणखी एक संधी उपलब्ध करून देत आहे. सदिच्छा व्यक्त करणारी ती कृती करण्यास अजूनही खूप उशीर झालेला नाही. असे न केल्यास पुढील वर्षांमध्ये तसे अनेक व्हिडीओ येतील आणि त्याहूनही बरेच वाईट घडेल. या बाबतीत इतिहासातून मिळणारा बोध अगदी स्पष्ट आहे. मग आम्ही तुम्हाला हे सांगितलं होत अस म्हणणारी खूप कमी माणसे राहतील आणि ही गोष्ट कदाचितच आपले सात्वन करू शकेल.

(लेखक हे कल्पवृक्ष या संस्थेशी संबंधित आहेत. ही संस्था त्या तीन अशासकीय संस्थांपैकी एक आहे ज्यांनी सर्वोच्च न्यायालयात दाखल केलेल्या याचिकेचा परिणाम म्हणून २००२ साली अंदमान ट्रंक रोड बंद करण्याचा आदेश देण्यात आला. Troubled Islands- Writings on the Indigenous peoples and environment of Andaman and Nicobar Islands या पुस्तकाचेही ते लेखक आहेत.)   

First published in The Hindu on 19 January 2012.

(http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2811842.ece)

suryavanshipd@gmail.com

 @@@@@@@

अंदमान आणि निकोबार बेटांवरील कासव

पंकज सेक्सारिया, अनुवाद – परीक्षित सूर्यवंशी फोटोग्राफ्स–पंकज सेक्सारिया

प्राणी सृष्टीतील सर्वाधिक आतुरतेने वाट पाहिल्या जाणाऱ्या काही घटनांपैकी एक म्हणजे हजारो ऑलिव्ह रिडली समुद्री कासवांचे ओरिसाच्या समुद्री किनाऱ्यावर घरटी बांधण्यासाठी होणारे आगमन. ही घटना इतकी नेत्रदीपक व लोकप्रिय बनली आहे कि देशातील सर्व कासव येथेच आहेत अशी एक धारणा तयार झाली आहे ज्यामुळे इतर कासवांच्या पेशी, कासव असणारे प्रदेश व त्यांच्या घरटी बांधण्याच्या जागा या त्यांच्या गरीब बांधवांसारख्या दुर्लक्षिल्या जात आहेत.

या दुर्लक्षित बंधावांपैकी सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे दूर बंगालच्या खाडीतील अंदमान आणि निकोबार बेटांवरील कासव. अंदमान आणि निकोबारची बेटे ही खूप महत्त्वपूर्ण आहेत कारण ती कासवांच्या तीन जातींना घरटी बांधण्यासाठी सर्वाधिक चांगली जागा आहे असे मानले जाते. त्या तीन जाती – जायंट लेदरबॅक (Dermochelys coriacea), ग्रीन सी टर्टल (Chelonia mydas), हाव्स्कबिल (Eretmochelys imbricata) या आहेत. ऑलिव्ह रिडली(Lepdochelys olivacea) सुद्धा येथे मोठ्या प्रमाणावर घरटी बांधतात.

साउथ सेंटीनल वाईल्डलाईफ अभयारण्यात ग्रीन सी कासव घरटे बांधतांना 

जगभरातील समुद्रांमध्ये कासवांच्या फक्त आठच प्रजाती सापडतात. या गोष्टीचा विचार करता हे खूप महत्वपूर्ण आहे. कासव हे जास्तीतजास्त वेळ पाण्याखाली असतात परंतु त्यांना श्वास घ्यायला पृष्ठभागावर यावे लागते. त्यांच्या श्वास घेण्याच्या क्षमतेवर हालचाली आणि ताण यांचा प्रभाव पडतो. म्हणूनच दरवर्षी हजारो कासव मासेमारांच्या जाळ्यात अडकतात. समुद्री कासवांचे वैशिष्ट्य म्हणजे मादी कासवांचे अंडी घालण्यासाठी थोडावेळ किनाऱ्यावर येणे वगळता ते एक संपूर्ण समुद्री आयुष्य जगतात. खरतर अंडी घालण्याच्या या सवयीमुळेच ते मानवाला खूप आधीपासून माहित आहेत. तमिळ साहित्यात तर अगदी चौथ्या शतकात याचा उल्लेख आढळतो.

ग्रीन सी टर्टल हा लांबीला १ मीटर आणि वजनाला १५० कि.ग्रॅ. पर्यंत वाढतो. याची अंडी रंगाने गडद निळी व काळसर असतात तर वाढलेले कासव पिवळट हिरवे, हिरवे अथवा तपकिरी रंगाचे असून त्यावर तपकिरी किंवा काळे डाग अथवा रेषा असतात. पाठीच्या कठीण कवचाखाली जमा होणाऱ्या हिरव्या चरबीमुळे याचे नाव हिरवा समुद्री कासव पडले. ग्रीन सी टर्टल खूप मोठे स्थलांतर करण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. त्याचे घरटे बांधण्याचे ठिकाण आणि चरण्याचे ठिकाण यांतील अंतर २५०० कि.मी. पर्यंत असू शकते. प्रौढ कासवे ही ज्या ठिकाणी अंडी घातली बरोबर त्याच ठिकाणी परत येतात. मादी कासवे दर दोन ते चार वर्षाला समागम करतात तर नर कासवे समागमार्थ दरवर्षी निपज भूमीला भेट देतात. हिरव्या समुद्री कासवांचा समागम काळ हा त्यांच्या भौगोलिक स्थानानुसार बदलतो. कॅरेबिअन बेटांवर तो जून ते सप्टेंबर पर्यंत असतो तर उष्णकटिबंधातील भागात तो पूर्ण वर्षभर चालू असतो. हिरवा समुद्री कासव शाकाहारी असून तो समुद्रातील गवत व घास यांवर जगतो.

याच्याविरुद्ध लेदरबॅक कासव हा खोल समुद्रात राहतो. त्याचे प्रमुख खाद्य जेलीफिश आहे. खरतर लेदरबॅक हा सर्वाधिक खोल सूर मारणाऱ्या प्राण्यांपैकी एक मनाला जातो. या जातीच्या काही कासवांनी तर ४००० फुट खोल सूर मारल्याच्या नोंदी आहेत. लेदरबॅक हा समुद्री कासावांमध्ये सर्वांत मोठा असून चौथ्या क्रमांकाचा सर्वांत मोठा आधुनिक सरपटणारा प्राणी आहे. हा लांबीला सहा फुट आणि वजनाला ६०० कि.ग्रॅ. पर्यंत वाढू शकतो. याचा माहित असलेला सर्वांत मोठा नमुना वेल्स नदीच्या किनाऱ्यावर नोंदला गेला आहे. तो लांबीला ३ मी. (१० फुट) आणि वजनाला ९०० कि.ग्रॅ. पेक्षाही जास्त होता. लेदरबॅक हा इतर समुद्री कासावांपेक्षा आणखी एका बाबतीत वेगळा आहे. ती म्हणजे त्याला इतरांसारखे हाडांचे कठीण कवच नसते. त्याचे कवच हे चामडी आणि तेलकट कातडीयुक्त मांसाने झाकलेले असते. यावरूनच त्याचे नाव लेदरबॅक पडले आहे. या महान लेदरबॅकचे शरीर सर्व कासावांमध्ये सर्वाधिक हायड्रो  डायनामिक मानले जाते व त्याचा भौगोलिक पल्ला हा सर्वाधिक विस्तृत असतो. त्याच्या अस्तित्त्वाच्या नोंदी उत्तरेतील अलास्का आणि नॉर्वेपासून ते दक्षिणेत आफ्रिकेतील कॅप ऑफ गुड होप पर्यंत आणि  अगदी दक्षिण कोपऱ्यात न्युझीलंडपर्यंत सापडतात. तो जगातील सर्वांत महान प्रवाशांपैकी एक आहेत. दोन वर्षांपूर्वी वैज्ञानिकांनी एका लेदरबॅक कासवाचा माग काढला ज्याने इंडोनेशियातून ते अमेरिकेतील ऑरीगोनपर्यंतचा २०,००० कि.मी. पर्यंतचा आपला अन्नशोधार्थ प्रवास हा ६४७ दिवसांत पोहून पूर्ण केला. अटलांटिक समुद्रातील फ्रेंच गयाना येथे पाहिलेल्या मादी कासवांना समुद्राच्या दुसऱ्या बाजूला मोरक्को आणि स्पेन येथे पुन्हा काबीज करण्यात आले.

लेदरबेक ट्रेक्स – ग्रेट निकोबार आयलंड 

हाव्स्कबिल कासव – साउथ किंक आयलंड अभयारण्य 

हाव्स्कबिल हा लहान कासावांपैकी आहे तो १ मीटर पर्यंत वाढतो. हाव्स्कबिल हा सर्वभक्षक प्राणी आहे परंतु मांसभक्षणाकडे त्याचा अधिक ओढा असतो. तो स्पंज, काही इतर अपृष्ठवंशीय आणि मासे सुद्धा खातो. हे कासव संगमरवरी पिवळे व गडद तपकिरी रंगाचे असतात. कवचाच्यावर पसरलेल्या ढालीमुळे वेगळे ओळखले जातात. यांचे सर्वांत मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे यांची तीक्ष्ण बाकदार चोच. जिच्यामुळे यांना यांचे नाव मिळाले.

हाव्स्कबिल कासव – साउथ किंक आयलंड अभयारण्य

तसे हाव्स्कबिल मोठ्या प्रमाणावर सापडतात परंतु मुख्यत्त्वे ते उष्णकटिबंधातील भारतीय, पॅसिफिक आणि अटलांटिक सागराच्या खडकाळ भागात सापडतात. ते उष्णकटिबंधातील पाण्याशी जास्तीतजास्त संबंधित आहेत. त्यांच्या जीवनक्रमाबद्दल फारसे माहित नाही. घरटी बांधण्याच्या त्यांच्या दूरच्या बेटांजवळ खाऱ्या पाण्याच्या सरोवरात ते दोन वर्षांत एकदा समागम करतात. यानंतर मादी सरासरी १४० अंडी घालते. जी जवळपास आठ आठवड्यांनी उबतात. नवजात कासव हे फक्त २४ ग्रॅमचे असते आणि नियमाप्रमाणे फक्त रात्रीतच बाहेर पडते.

पूर्ण वाढलेला ऑलिव्ह रिडली हा कासव वरून ऑलिव्ह ब्राऊन व खालून पिवळसर असतो. हाव्स्कबिल सारखाच तोही एक सर्वभक्षक आहे. समुद्री कासावांमध्ये हा सर्वांत लहान असून एका प्रौढ कासवाची लांबी १ मीटरपेक्षाही कमी असते व सरासरी वजन ५० कि.ग्रॅ. असते. ऐतिहासिकदृष्ट्या जगातील सर्व कासावांमध्ये ऑलिव्ह रिडलीचे प्रमाण सर्वाधिक विपुल आहे असे मानले जाते. जगातील ८० देशांच्या समुद्र किनाऱ्यांवर त्यांचा वावर आढळतो. त्यांची अंडी घालण्याची पद्धत हा निसर्गातील खरोखर एक विलक्षण प्रकार आहे. खूप मोठ्या प्रमाणावर या कासवांचे समूह समुद्र किनाऱ्याजवळ येतात आणि मग सगळेच, कधीकधी लाखो कासव एकदमच किनाऱ्यावर अंडी घालण्यासाठी येतात. या क्रियेला ‘arribada’ (स्पेनिशमध्ये ‘आगमन’) म्हटले जाते. बऱ्याच समुद्री किनाऱ्यांवर तर घरट्यांची संख्या इतकी जास्त असते कि मादी कासवांना आधीच्या मादी कासवांनी घातलेली अंडी उकरून काढून आपली अंडी घालण्यासाठी ती घरटी रिकामी करावी लागतात. जगातील सर्व समुद्री किनाऱ्यांवर मिळून अंदाजे ८ लाख मादी दरवर्षी अंडी घालतात. अंडी घालण्यासाठी इतक्या मोठ्या प्रमाणावर येण्याची पद्धत आणि तिचे कारण हे अजूनही बरोबर समजलेले नाही. तरीही समुद्री वारे, चंद्राच्या परिक्रमा आणि मादी कासावांकडून सोडले जाणारे फेरोमोन (pheromones) हे काही घटक कारणीभूत असावेत असे समजले जाते.

ओलिव्ह रिडली कासव घरटी बांधतांना – कथबर्ट बे वन्यजीव अभयारण्य

एक खूप महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे कासवांच्या सर्वच जाती धोक्यात आहेत आणि त्यांचा समावेश इंटरनेशनल युनियन फॉर द कन्झर्वेशन ऑफ नेचर (IUCN) च्या रेड डेटाबुकच्या संकटग्रस्त प्राण्यांच्या यादीत झालेला आहे. जगातील कासवांची संख्या खूपच जलदगतीने कमी होतांना दिसून येत आहे. याची कारणे म्हणजे समुद्री पाण्यात वाढत असलेले प्रदूषण, मासेमारांच्या जाळ्यात अडकून मरण, मांसासाठी शिकार, घरटी नष्ट होणे आणि घरटी बांधण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाच्या असणाऱ्या किनाऱ्यांचे खूप मोठ्या प्रमाणावर नामशेष होणे.

अंदमान आणि निकोबार बेटांवरील कासवांचा Great Andamanese, Onge आणि Nicobarese या आदिवासी जमातींकडून पारंपारिकरित्या नेहमीच वापर झाला परंतु त्यांची छोटीशी लोकसंख्या आणि जगण्याला आवश्यक तेवढीच शिकार यांमुळे कासवांना कधीच धोका पोहचला नाही.
तज्ञांच्या मते खरतर जेथे इतरांना प्रवेश नाही अशा आदिवासींसाठी राखीव प्रदेशांमुळे खूप मोठ्या प्रमाणावर कासव नष्ट होण्यापासून वाचले आहेत. याचे एक उत्तम उदाहरण म्हणजे लेदरबॅक कासव. यांची घरटी आता फक्त मानववस्ती नसलेल्या बेटांवर आणि आदिवासींसाठी राखीव प्रदेशांवरच दिसून येतात.

भारत सरकार आणि युनायटेड नेशन्स डीव्हेलपमेंट प्रॉग्राम यांचा एक प्रकल्प म्हणून २००१ मध्ये अंदमान अॅण्ड निकोबार एन्व्हायर्नमेंट (ANET) ने एक अभ्यास प्रकल्प केला ज्यावरून असे लक्षात आले कि निकोबारची बेटे ही  जायंट लेदरबॅक कासवांच्या संरक्षणासाठी जगातील सर्वांत महत्त्वाच्या ठिकाणांपैकी एक होऊ शकतात. या सर्वेक्षणात असे लक्षात आले कि येथील बेटांच्या किनाऱ्यावर १,००० पेक्षा जास्त कासवांनी घरटी बांधली जगात फक्त तीनच इतर अशा जागा आहेत जेथे १,००० पेक्षा जास्त कासवे घरटी बांधतात. कासवांना असलेल्या धोक्यांची नोंदही या प्रकल्पात केली गेली. एकट्या २०००-०१ च्या नेस्टिंग सिझनमध्ये जवळपास ४० टक्के लेदरबॅक यांच्या पंख, मान आणि पाठीवर बोट प्रपॅलरने कापले गेल्याचे घाव होते. दक्षिणपूर्व अॅशियाकडून येणाऱ्या मोठ्या जहाजांचे व बोटींचे याबद्दल आभार मानले पाहिजेत. त्या निकोबार बेटांच्या दक्षिणेकडून अगदी जवळून जातात. ज्या बेटांवर घरटी बांधायची त्यांचे नष्ट होणे हा सुद्धा कासवांसाठी एक खूप मोठा धोका आहे. १९८१ ते २००० दरम्यान कासवांच्या विविध प्रजातींकडून नियमितपणे वापरले जाणारे कमीतकमी २१ समुद्री किनारे बेटांवर वाढत्या बांधकाम क्षेत्राने खोदून नष्ट केले. पारंपारिक लाकडांचा उपयोग सोडून बेटांवर राहणारे लोक आता मोठ्या प्रमाणावर सिमेंट कॉन्क्रीटचे बांधकाम करत आहेत आणि त्यासाठी आवश्यक असणारी वाळू फक्त या समुद्र किनाऱ्यांवरच मिळते.

हाव्स्कबिल कासव – साउथ किंक आयलंड 

ही एक सर्वज्ञात गोष्ट आहे कि पॉर्ट ब्लेअरच्या आजूबाजूला असलेले कॉर्बीन्स कोव्ह, वांडूर आणि चिडियाटापू सारखे फक्त एका तासाच्या अंतरावर असणारे समुद्री किनारे वाळू उपश्यामुळे मागली दोन दशकांत पूर्णपणे नष्ट झाले आहेत. हे सर्व समुद्री किनारे पूर्वी कासवांच्या घरटी बांधण्याच्या महत्त्वाच्या जागा होत्या. रेव्ह.कॉर्बीन (ज्यांच्या नावावरून या समुद्री किनाऱ्याचे नाव पडले) यांच्या १८६० साली असे निदर्शनास आले कि कॉर्बीन्स कोव्ह या ठिकाणी “एक मोठा वालुकामय समुद्री किनारा आहे” पॉर्ट ब्लेअरजवळ असलेले हे एक अत्यंत लोकप्रिय पर्यटनस्थळ आहे परंतु तेथे जे काही उरले आहे ते कॉर्बीन यांच्या म्हणण्याला कदाचितच पुष्टि देते. कासवांना घरटी बांधण्यासाठी तेथे आता जागा नाही.

मध्य अंदमानातील कासवांची एक खूप महत्त्वाची घरट्यांची जागा असलेले कथबर्ट बे अभयारण्याची गोष्ट तर खूपच उपरोधिक आहे. अगदी अलीकडे या समुद्री किनाऱ्याचा एक भाग कासव अभयारण्य म्हणून घोषित केला गेला त्याचवेळी दुसऱ्या भागात मात्र वाळू उपसा होत राहिला ज्याचा कासावांवर खूपच विपरीत परिणाम झाला व अभयारण्याचा मूळ हेतूच असाध्य राहिला. यामुळे येथे उभारण्यात आलेल्या पर्यटन प्रोत्साहनपर सुविधाही कुचकामी ठरल्या.  

कासवांच्या नाशाचे आणखी एक मोठे कारण म्हणजे १८६० सालापासून ब्रिटिशांनी येथे आणलेले कुत्रे. आपल्या मानवी मालाकांसोबत या बेटावर ती अगदी सर्वत्र पसरली आहेत आणि याचे परिणाम कासवांसाठी अत्यंत भयंकर आहेत. कुत्री ही नियमितपणे कासवांची घरटी उकरून काढतात, अंडी नष्ट करतात आणि अंड्यातून निघून समुद्राकडे जाणाऱ्या पिल्लांचाही ते नाश करतात. एकदा (जानेवारी १९९८) मध्ये अंदमानातील कथबर्ट बे कासव अभयारण्यात या लेखकाने स्वतः ऑलिव्ह रिडली कासवांनी बांधलेल्या ताज्या २०० घरट्यांपैकी जवळपास ४० टक्के घरटी कुत्र्यांकडून एकाच रात्रीत नष्ट होतांना पाहिली. कुत्र्यांनी मादी कासवांचा छळ करून त्यांच्यावर हल्ले केल्याचीही उदाहरणे आहेत. यामुळे या कासवांना भयंकर ताण  आणि इजा झालेल्या आहेत.

कासवांना असलेल्या या विविध धोक्यांकडे गंभीरपणे आणि तातडीने लक्ष दिले पाहिजे. सर्वच आघाड्यांवर उपययोजना करणे आवश्यक आहे. बांधकामासाठी वेगळे मध्यम शोधणे, कुत्र्यांना आवर घालणे तसेच बेटांवरील लोकांकडून, खासकरून मासेमारांकडून होणारी कासवांची सारखी कत्तल थांबविण्यासाठी कायद्यांची अधिक कठोरपणे अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे.

या बाबतीत कदाचित या बेटांवरील मूळ जमातींकडून काही धडा घेतला पाहिजे. त्यांचा अनपेक्षित समजूतदारपणा खूप महत्त्वाचा आहे. छोट्याशा अंदमान बेटावरील ऑन्जे या मूळ जमातीबद्दल अंदमान अॅण्ड निकोबार एन्व्हायर्नमेंट टीमने अशाच समजूतदारपणाची नोंद केली आहे. ही २००६ मधील गोष्ट आहे जेव्हा ही संशोधक टीम डिसेंबर २००४ मध्ये झालेल्या भयंकर विध्वंसक भूकंप आणि त्सुनामी यांचा कासावांवर काय परिणाम झाला याचा अभ्यास करीत होती.

संशोधक टीमने कासवांच्या स्थितीबद्दल विचारले असता एका वयस्क ऑन्जे सदस्याने सांगितले कि ते आताच समुद्र किनाऱ्यावर कासवे पकडायला गेले होते कारण जमातीतील महिलांना कासवे खायची होती. त्यांना काही कासवे मिळाली परंतु ती अत्यंत कृश, मांसहीन व कमजोर होती. नंतर चर्चेतून असे लक्षात आले कि कासवे ज्यांवर आपले पोषण करतात ते समुद्री घास व गवत भूकंप व त्सुनामीमुळे नष्ट झाले आहेत व म्हणूनच त्यांची अशी दुरवस्था झाली आहे. त्यानंतर जोपर्यंत समुद्री घास वाढत नाही तोपर्यंत जमातीने त्यांची शिकार न करण्याचा निर्णय घेतला.

प्राणी जगताचे संरक्षण आणि मानवजात यांच्या गरजा नेहमी विरुद्ध असल्याचे दिसून येते परंतु या गोष्टीच्या अगदी विरोधात अंदमान आणि निकोबार हे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. कासावांकडून घरटी बांधण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या समुद्री किनाऱ्यांचा नाश हा काही निसर्गातील केवळ एका वैभवशाली प्राण्याच्या अस्तित्त्वालाच धोका आहे असे नाही. या वातावरणावर प्रत्यक्ष आश्रित असणाऱ्या मानवांनाही याची मोठी किंमत चुकवणे भाग आहे. पर्यावरणीय आणि आर्थिकही. समजूतदारपणे निर्माण केलेल्या संरक्षण योजनेद्वारे अशी परिस्थिती सहज निर्माण करता येऊ शकते ज्यात कोणीही हरणार नाही सर्वच विजयी होतील.

पंकज सेक्सारिया हे ‘Troubled Islands’ (2003) या अंदमान आणि निकोबार बेटांवरील स्थानीय लोक व येथील पर्यावरण यावरील पुस्तकाचे लेखक आहेत. तसेच ते The Jarawa Tribal Reserve Dossier Cultural and Biological Diversities in the Andaman Islands (2010) चे सह संपादक आहेत.

===============================

परीक्षित सूर्यवंशी

                                                   suryavanshipd@gmail.com